درقسمت آفرینش عالم که قسمت نخستین کتاب است، فردوسی با نگاهی کامال عـلـمی خـلقـت 
جهان را طی چهـار مرحله توضیح داده است و در آخرین مرحله به خلقت انسان پرداخته است.
ّ در کل ّ ادر داستان آفرینش نام یـزدان یک بار آوردن و آن در بیت دوم از ابیات که زیر آورده شده
است.

از آغاز باید که دانی درست ِسر ٔ مـایه گوهـران از نخست
که یزدان ز ناچیز چیز آفرید‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ بـدان تا تــوانــایـی آمـد پـدیـد
یعنی خداوند از هیچ ظرفیت و پتانسیل خلقت را آفرید. مراحل بعدی که پیدایش جمادات، نباتات، 
حیوانات و انسان است. خدا خالق نیست بلکه این مراحل به وجهی تکاملی طی شدهاند و انسان در 
ٔ آخرین مرحله به وجود آمده است. دست مایه خلقت جهان از نظر فردوسی چهار عنصر آب، خاک، آتش و 
ٔ باد بوده است. اعتقاد به چهار عنصر سازنده جهان در فرهنگهای هندی، یونانی، ژاپنی و بعض فرهنگهای 
ٔ دیگر سابقه ّ بسیار قدیم دارد. متفکران دوران باسـتان در راستای کشف راز پیدایش هستی و مادة ٔ المواد سازنده
ّ جهان ماد ّ ی هر یک تصو ّ ر خاصی از خود به یادگار گذاشتهاند.
در یـونـان باسـتان طالـس (Thales)عـنصر اصلی و حـقـیـقی خلـقـت را آب و سایر عناصر را مشـتق از آب 
ّطالس میگوید: 
میدانسته است. برتراند راسل در باب این نظری
ٔ این سخن که همه چیز از آب به وجود آمده را بایستی به عنوان یک فرضیه علمی پذیرفت و نبایستی 
آن را سخنی ابلهانه دانست. بیـست سال قبل نظـر دانشـمندان بر این بود که همه چیز از هیدروژن ساخته شده است که دو سوم آب را تشکیل میدهد.

انکسیمندر )Anaximander( که در حـدود ۵۵۰ سال پیش از میالد میزیسـته عقاید جالبتری از طالس در 
ّ باب مواد ٔ اصلی سازنده جهان ارائه کرده است.
او میگوید:
مادةالمواد سازنده هستی نمیتواند آب یا یکی دیگـر از عناصر شناخته شده باشد. بدان دلیل که در 
این صورت مادةالمواد به تسخیر دیگر عناصر میپردازد. ارسطو از قول انکسیمندر نقل میکند که: 
عناصر شناخته شده در تقابل با یکدیگرند. هوا {سرد}{ آب }{رطوبی} و{ آتش }گرم است. بنابراین 
چنانچه یکی از این عناصر بینهایت میبود عناصر دیگر را از میان میبرد. او مادة ٔ المواد سازنده جهان 
ٰ هستی را عنصری خنثی میدانست.
ّ موالنا جالل الدین با الهام از تئوری »جنگ عناصر انکسیمندر میگوید:
این جهان زین جنگ قایم میبود در عـناصـر درنگـر تا حل شـود
چهار عنصرچار اسـتون قویست که بدیشان ســقف دنیا مستویست
)31( ٔ هر سـتونی اشـکـنـنـده آن دگــــر ٔ اســتـن آب اشـکـنـنـده آن شـــرر
ّ و سود 
پس بـنـای خلـق بــر اضــداد بود الجرم ما جنگییـم از ضر
ّ تفـک ّ ـر و تحقـیـقـات فـیلسـوفـان قـبـل از سـقـراط بیـرون از اعـتـقـادات مـوهـوم مابعدالطبیعی صورت میگرفته 
است. فیلسوفان آن دوره در تجزیه و تحلیل تکوین جهان هستی و تشریح و تبیین پدیده ّ های آن به علل مادی 
ّ نظر داشتند و وجود خالق به عنوان »عل ٔ ت فاعلی در ایجاد هستی در اندیشه فیلسوفان بعد از سقراط به میان 
آمده است.
باری پس از انکسـیمندر فـیلـسـوف دیگری به نام انکسیمنس )Anaximenes( ظهور کرده و بر این بوده است.که مادةالمواد هوا است و آتش هوای رقیق شده است. او میگوید:
ّ »هوا چون متراکم گردد نخست به آب مبدل میگردد و سپس چون بیشتر متراکم شد خاک و 
)32(
سرانجام سنگ را به وجود میآورد. 
از فیلسوفان ماقبل سقراط ، گزنفون )Xenophone( به اصلی بودن عنصر آب معتقد بوده است. هراکلیتوس 
)Heraclius( که از سه تن یاد شده در میان فیلسوفان عهد عتیق شهـرت بیشتری دارد، مادةالمواد را آتش 
میپنداشته است.
در جمع بندی این عقاید برتراند راسل میگوید:
هراکلیتوس عقیده داشت که آتش عنصر اصلی است و همه چیزهای دیگر از آن برخاستهاند. 
خوانندگان به یاد دارند که به نـظـر طالس همه چیـز از آب سـاخته شـده بـود. انکسـیمنس گـمان میکرد 
عنصر اصلی هوا است. 
سـرانجام امپیدوکلس )Empedocles( سـازش سـیاسـتمدارانـهای پیشنهاد کرد. بدین معنی که وی به چهار 
عنصر قائل شد.
خاک، هوا، آتش و آب.
از شگفتیهای سخنان امپدوکلیس عبارات ذیلاند:
»این جهان را که برای همه یکی است نه خدایان سـاختهانـد نه آدمیان، بلکه یک آتش جاوید همیشه 
بوده است و اکنون هست و همیشه خواهد بود که مقادیری از آن برافروخته میشود و مقداری خاموش 
میگردد.
حکیم ابن سینا که از معاصرین فردوسی است در بیان پیدایش عناصر اربعه چنین گفته است:
 . و »این ماده که بازماند از کدورت »افالکها صالحیت قبول نگاهداشت صورت فلکی نداشت، 
ّک 
ّ پس در زیر فلک قمر بماند و طبیعت مقترن به وی »شد، و هرآنچه از این ماده مجاور فلک بود متحر
ّک »درو سخونتی مفرط پیدا شد، و از سخونت، 
گشت به حرکت فلک ]حرکت قهری[ و از تحر
»تخلخل حاصل آمد، و چون تخلخل مفرط شد، یبس پیدا آمد، )پس( جوهری گرم و خشک بود، آن­
را نار »خواندند، ]و[ اینست حقیقت آتش. و هر آنچه از این مادت از فلک به غایت دور افتاد از مرکز 
فلک راست بایستاد و قرار گرفت المحالة، چه از فلک به غایت دور بود و نتوانست جنبیدن به حرکت 
فلک، پس از فرط س، برودتی پیدا آمد و از فرط برودت تکاثفی حاصل شد و از تکاثف یبس پیدا 
آمد، جوهری شد سرد و خشک، و آنرا ارض »خواندند و اینست حقیقت زمین. پس آنچه در میان 
این هر دو جوهر نار و ارض بود؛ یک نیمه مجاور )نار( )و یک نیمه مجاور ارض بود[ ، و آنچه مجاور 
ّا »تخلخلی پیدا نشد، چه گرمی نه مفرط بود بلکه جوهری گرم ]بود[ و تر، و آنرا 
نار بود، گرم شد، 
هوا خوانند، و اینست حقیقت هوا. و آن نیمه ]دیگر[ که مجاور ارض بود سرد شد.

از سردی زمین اما ،متکاثف،نگشت، چه سردی مفرط نبود، پس جوهری حاصل آمد سرد و تر (آنرا) آب خواندند، و اینست حقیقت آب. و این هـر چهـار را عناصر اربعه خوانند، . و نخستین اثری که پدید آمد امتزاج وترکیب عناصر چهارگانه بود. 

در اوپانیشاد که حاوی مجموعه ّ ای از تفسیر اصول هـندوئیسم و آیین بـودا است به خلقت گیتی توسط عناصر 
اربعه اشارت رفته است:
ِ ّ اول شمرده شده است و بر اثر شوق و التهاب به در یکی از اوپانیشادهای کهنه عدم یا نیستی مبداء
تدریج آب و خاک و آتش و باد از آن پیدا میشود. باد به صورت نفس قسمتهای سه گانه جهان یعنی 
آسمان و فضای بین آسمان و زمین را به وجود آورد . هوا از اَثیر )اتر( پدید میآید و از هوا آتش 

میزاید و از آتش آب و از آب خاک و از خاک گیاه و از گیاه انسان پرورش مییابد.
مقصود از آوردن مطالـب فـوق آن است که در روزگار قـدیم در مقـابل داسـتان خلقت جهـان و انسان که در کتب 
مادی خلقت از تـرکیب چهار عنصر وجود داشـته 
ّ مقدس آیینهای سامی (تورات، انجیل و قرآن) آمده، نظری
و مورد قـبول علما و اهل خرد بوده است.
در حالـی که دین باوران به همان وجهی که امروز پس از گذشت قرنها و هزاران کشف نجومی و بروز و ظهور علمی جدید باورمند به داستان خلـقت به روایت آن کتُب هستند در آن روزگار به همان داستانها در نظریباب خلقت باورمند بودند.
حکیم ابوالـقاسم فردوسی در عصر شکوفایی و زایایی علوم عقلی در ایران بعد از اسلاام میزیسته و به طور قطع نظیر دیگر عـقـالی بزرگ آن عصر در امر خلـقـت به داسـتانهای علمی خلقت پرداخته 
ٔ نظـریه ٔ مشهور چهـار عنصر تمایل داشته و در مقدمه کـتاب خویش به اختصار آن را آورده است.
مقصود از توضیحات مـربـوط به خلـقـت که از نظـرتان گذشـت ابیاتی است که حکیم طوس در باب 
خلـقـت انسان آورده است.
میفرماید:
۱. چو زین بگـذری مردم آمد پـدیـد شـد این بنـدها را سـراسـر کلیــد
۲. سرش راست برشد چو سرو بلند به گفتـار خـوب و خــرد کاربنــد
۳ ٔ . پـذیــرنـده هـوش و رای و خــرد مر او را دد و دام فــرمــان بـرد
۴. ز راه خــرد بنـگــــری انـــدکی که مردم به معنی چه باشــد یکی
۵. مگـــر مـردمی خیـره دانی همی جــز این را نشـــانی نـدانی همی
۶. تـــرا از دو گـیتـی بــرآوردهانــد به چنـدین میــانجی بپــروردهانـد
۷ ِ . نخسـتین ِ فطــرت پسـین ُ شـمــــار تویی خویشـتن را به بازی مــدار
 (مسکو، جلد ۱، ص ۱۶، بیت ۶۰ ـ ۶۶)
بیت هفتم را آقای خالقی به تبعی
ْ نخسـتینت فکـــرت پسـینَت شـمـار تو مر خویشـتن را به بـازی مـدار
این بیت به وجهی که هست واجد هیچگونه معنی نیست و چنانچه آن را به نثر بنویسـیم چنین می ّ شود: اولـین 
از برای تو (تو را) اندیشـه و آخرین تو را عدد (شمار) است پس خلقت خویش را اندک مایه تصور مکن
مصراع نخست در:
دستنویس ۷۳۱ استانبول . نخستین فطرت پسین شمار
دستنویس ۸۴۰ لیدن نخستین فکرت پسین شمار
دستنویس ۷۴۱ قاهره . نخستین فطرت پسین شمار
دستنویس ۶۷۵ لـندن نخستین جنبش پسین شمار
دستنویس سنت ژوزف . نخستین فکرت پسین شمار آمده است.
ّ مصراع دوم در دستنویسهای ۶۷۵ لـندن، ۷۳۳ لـنینگراد، ۷۶۰ قاهره ، ۸۴۴ پاریس و سنت ژوزف (تویی 
خویشتن را به بازی مدار) ضبط شده است.
ّ معنای بیت با توجه به آنچه فردوسی پیش از خلقت انسان در باب پیدایش جماد، نبات و حیوان گفته از فرط وضوح چنان است که هیچ خوانندهای را به مهـالک شک و تردید یا سرگشتگی  دچار نمیکند.
میگوید:
(ای انسان تو در سلسله مراتب خلقت پدیده ّ های گیتی آخرین و در موهبت فکرت یا فطرت اولین 
هستی. پس وجود خویش را حقـیـر و اندک مایه مپندار.)
ّ آقـای خالـقی مطلق ضبطی غلط از مصراع اول از دسـتنـویس ۸۴۸ واتیکان و ضبطی نامتناسب از مصراع 
ّدوم از دسـتنـویس ۸۵۲ آکسـفورد مقابل هم قـرار داده و بیت:
نخسـتین فکـرت پسـینت شــمار تو مـر خویشـتن را ببازی مدار
را ساخته و سپس به تشریح و تبیین آن پرداخته است.
چنانچه بخواهیم خطاهای آقای خالقی مطلق را درجه بندی نماییم این یکی به تحقیق گوی سبقت را از 
جمیع خطاهایی که در کل کـتاب دیده میشود خواهد ربود. ببینید ایشان چگونه تعـبیری از بیت به دست داده 
(ای انسان . نخستین واسـطه تو خرد است (در آغاز آفرینش)و آخرین آن روز رستاخیز پس خود است:
را ببازی مگیر!
یعنی دانشـمنـد محترم »شــمـار را به معـنـای روز رسـتـاخیـز گـرفـتـه اسـت. در سرتاسر آثار مکتوب زبان فارسی هیچ کس چنین معـنایی از واژه »شـمار به دست نداده اسـت.
در اینجا ایشـان عمل سـابق را مجـدداً تکرار فـرمـودهانـد یعـنی (شـمار) را از فـردوسی گـرفـتـه و (روز)را هـم خـودشـان بـر آن افـزودهانـد و حاصل کـه »روز شــمار یعنی روز قیامت باشـد به دسـت آمده اسـت. 
خطایی از این دست نه تنها معنای بیتی را پریشان میکند بلکه تخریبی ساختاری به جهان بینی شاعر وارد مینماید. فردوسی در این بخش کتاب که »آفرینش جهان است به وضوح از آنچه این پدیده را به داستانهای 
 آقای باقـر پرهام در کتاب (با نگاه فردوسی)این بیت و ابیاتی دیگـر از کار خالـقی را با دقّت و 
بصیرت نقد نمودهاند.در باب این بیت به صفحات ۳۰ ـ ۳۱ کتاب مذکور مراجعه شود

.
 

۱_سنت شعر خوانی اژکتاب  شاهنامه.فلک ناز ،وحیدر بک   در نزد مردمان بلوک لیراویدر دورانذگذشته  مرسوم بود که از اویل دهه شصت کم کم این سنت از بین رفت 

فلک ناز و خورشید آفرید

فلک ناز نامه – که نامهای دیگر هم دارد1– از جمله مثنویهای حماسی – عاشقانۀ زبان فارسی است که در گذشته نزد عوام، خواستاران بسیار داشته و چه بسا حالا هم داشته باشد. قهرمان اصلی داستان، " فلک ناز " فرزنمد عزیز مصر است که شخصیتی سه گانه دارد: مرد خداست و اهل عبادت و اطاعت پروردگار. نخستین حرکت او رفتن به خانۀ کعبه است و شگفتا که در این سفر حاج شاهزاده با پیری جهاندیده آشنا می‌شود و آن پیر به جای بحث و گفتگو از معارف دینی حرفهایی به میان می‌آورد که فلک ناز را از عشق مخلوق رهنمون می‌شود:

به شه گفتا یمن ملکی است آباد      سمن بویان همه با قد شمشاد
به نزدیک یمن ملکی عَدَن نام      پریرویی در آنجا دارد آرام
نگار مهوشی، قد همچو سروی     که در رفتار مانند تذروی
دو لب همچون عقیق آب داده       کمند گیسوان را تاب داده

و اوصاف و نشانی‌های هوس‌انگیز دیگر. فلک ناز به جستجوی چنین لعبتی می‌رود و پس از آن حادثه پشت سر حادثه پیش می‌آید: عشق و جنگ؛ جنگ و عشق. معشوقکانِ چندگانه و نبردهای جوراجور. شاعر از شخصیت مذهبی فلک ناز همین را به یاد دارد که پس از پیروزی در هر جنگی و رهایی از هر مهلکه‌ای، فلک‌ناز را به شکر گزاری و نماز و نیاز به درگاه حق می‌برد و بس! شاهزاده چهرۀ دومی هم دارد. پهلوان دلیری است که نه تنها با دشمنان قدرتمند به نبرد بر می‌خیزد و پیروز می‌شود، بلکه بنابر عرف داستانهای حماسی و پهلوانی، با شیر و اژدها و جن و دیو هم می‌جنگد و سرافراز از معرکه بیرون می‌آید2. فلک‌ناز، صاحب دلی زیبا پسند و عاشق پیشه هم هست. آفتاب» دختر مَلِکِ مُلک خاور با دیدن تصویر شاهزادۀ مصری عاشق او می‌شودو به دنبال عشق خود به مصر می‌آید. سروناز» شاهزاده خانم سرزمین ختاوختن شیفتۀ اوست و فلک‌ناز با هر دو ازدواج می‌کند. تسکین» شرح این دلدادگیها را با آب و تاب تمام به نظم کشیده است که در برخی تعبیرات و تشبیهات غنایی و عاشقانه‌اش، بیتهای شورانگیز و دلکش هم دیده می‌شود.

شخصیت دوم قصه، شاهزاده‌ای است به نام خورشید آفرین» که در جنگی از فلک‌ناز شکست می‌خورد و اسیر می‌شود و طی ماجراهایی این دو باهم متحد و دوست می‌شوند و تا پایان عمر – در بزم و رزم – دوشادوش حرکت می‌کنند. داستان با مرگ فلک‌ناز و خورشید آفرین به پایان می‌رسد و همسران‌شان گل» وسرو» و آفتاب» نیز یکی پس از دیگری آرزوی مرگ می‌کنند و می‌میرند و قبرشان – خاک به خاک – در جوار همدیگر است. تمام وقایع پهلوانی و غنایی را تسکین» درصد صحنه باز گفته است.

کتاب فلک‌ناز – علی الرسم فی امثالها – با حمد و سپاس پروردگار و معراج پیامبر گرامی (ص) و مدح جناب پسرعم خواجۀ عالم و خلیفه و داماد شریف، حضرت امیرمؤمنان» آغاز می‌شود و بعد، داستان با مولود فلک‌ناز آغاز و به مرگ او انجام می‌پذیرد.

ورفیق تسکین» در شاعری جاهایی است که ساقی نامه» می‌گوید یا به وصف روز و شب یا صحنه‌های نبرد می‌پردازد یا وصف دلبران داستان و پهلوانان میدان را به رشتۀ نظم می‌کشد. بقیۀ اشعار کتاب چنگی به دل نمی‌زند. اگر هم به هزار دوز و کلک مضمونی متوسط سرهم کرده باشد، کاتبان گذشته و حروفچینان چاپخانه همان شعر نیم‌بند را به روزی انداخته‌اند که مسلمان نشنود کافر نبیند»!

از ابتکارات تسکین» انتخاب نام آدمهای قصّه است. اسامی چندین تن از اشخاص مهم داستان از میان ستارگان آسمان انتخاب شده که با نام قهرمان اصلی (فلک‌ناز) تناسب معنا دارند و درواقع یک مجموعۀ فلک» ی تشکیل داده‌اند: دو مرد بزن بهادر قصه یکی فلک‌ناز» نام دارد و دیگری خورشید آفرین». آفتاب» نام نخستین عشق فلک‌ناز، دختر ملک خاور است. زهره» دختر وزیر پادشاه خاور، عاشق مشتری» غلام مخصوص فلک‌ناز می‌شود و اختر» نام غلام آفتاب» است. پادشاه خاور دو وزیر دارد. نام وزیر دست راست – که معمولا در قصه‌های عامیانه آدم خوش‌طینتی باید باشد - عطارد» است و نام وزیر دست چپ که بدذات و توطئه‌گر است زحل» انتخاب شده. مرّیخ» از غلامان دربار، نقش جلّاد دارد. اسم دختر شاه تاتار شمسه» است و پدرش فرقدان»، مادرش سهیل» و دایی‌اش پروین» نام دارد. ماه زرافشان» هم نام خواهر فلک‌ناز است. بنابراین آسمان قصه پر است از ستاره!

اسامی زمینی قصه هم از نوع گل و گیاه است چون سروطنّاز»، گل، سوسن و سنبل، چند نام بی‌تناسب هم بی‌توجه به فرهنگ و محیط جغرافیایی در قصه دیده می شود که عبارتند از فاروق» و مزروق» و سلجوق»، اسامی پادشاه روم و دو پسرش که ظاهرا ضرورت وزن و قافیه شاعر را واداشته است که چنین شناسنامه‌هایی صادر بفرمایند؛ نامهای عربی برای مردم روم!

گفتیم که تسکین» در سرودن ساقی نامه» دستی دارد و در این کار تحت تاثیر نظامی گنجوی است که در شرفنامه و اقبالنامۀ خود برخی از صحنه‌های داستان را با ساقی نامه – مغنی نامه آغاز می‌کند. در ساقی‌نامه‌های فلک‌ناز خوانندۀ نکته‌یاب در می‌یابد که قرار است در این قسمت از داستان چه واقعه‌ای رخ دهد. مثلا در مقدمۀ حادثۀ حملۀ دیوان به شهر مصر می‌گوید:

بیا ساقی که چرخ دیو پیشه            مرا همچو پری دارد به شیشه
مرا ده جامی از صهبای گلگون         که ریزم از تن دیو فلک خون
چرا کاین دیو مردم‌خوار، پیوست         کند رنگین ز خون مردمان دست

فارسنامه ناصری،ج1،ص: 768

 در ماهصـفر اینسال[1251]: نصـیرخـان بیگلربیگی خط هلار، پسـر عبـدالّله خان لاریو در ماه ربیع اول این سال، میرزا منصور
خان‌بهبهانی والی نواحی کوهگیلویه پسر میرزاسلطان- محمدخانواردشیرازگشته مورد عنایت شده، هریک‌عود به مقرحکومتخود نمودند.
و در اواسط ماه رجب 1252:جناب معتمدالدوله، محمدعلیخان ایل خانیو آقا میرزا محمدمشـهور به فسائی ضابط حومه شیراز و
نیریز و اصـطهبانات و داراب را به خیالات دور و دراز، مأخوذ داشـته، مدت دو ماه و نیم درحبس گذاشت، پس آنها را با یکصـدسـوار روانه طهران نمود 1» وچـونبه منزل ده بیـدقونقری2»،شـش منزل شـمالی شیراز رسیدند،چاپار برای مرخصی آنها از. دارالخلافه در رسـیده، مطل قال عنان شدند، لیکن شـرفیاب یحضور مبارک اعلیحضرت شاهنشاه یرا پیشنهادخود داشته، بهجانب طهران

شتافتنـدو بعـداز ورود مورد عنایت گشـته، ایلخانی،خانه خریـده، متوطن گردیـدو آقا میرزا محمـد به منصب جلیلاست یفا سـرافراز
شده، ملازم رکاب گردیدوچونمیرزا محمدحسـین وکیل فارس این اخبار راشـنیداز فسا به جانب طهرن رت و بعداز ورود، او
هم به منصب جلیـل استیفای دیوانی و وکـالت برقرارشـده، ملاـزم رکـاب گردیـدوچون ولی خان3»پسـرخوب یـارخان بکشممسـنی،سالیـان دراز به راهزنی کـاروان بنـدر بوشـهر و بهبهان و شوشتر و آزار و غارت همسایگان نزدیک  دور میپرداخت 4»،
چنانکه وقتی قصـبه کازرون را غارت نمود و اگرکار بر اوسخت میشدبه قلعه سفید5»که شرح حال او در ذیل قلعه جات فارس،در کتـاب فارسـنامه ناصـری

  پناه می جست و نواب حسـین علی میرزای فرمان فرما، برای اسـتمالت ولی خان، دختر او را در
حباله نکاح پسـرخجسته سـیرخود، نواب تیمور میرزای حسام الدوله درآورد و فایده ناکرده پیشتر از بیشتر، ی و آزار همسایگان
مینمود وچون در این سال تمامت بزرگان فارس به شـیراز آمده، ازخدمت جناب معتمدالدوله با نیل مقصود عود مینمودند، 
ولی خان ممسـنی صاحب قلعه سفیدماننددیگران در ماه جمادی- دویم سال1251 وارد شیراز گشته، مورد نوازش معتمدالدوله گردید
وجمعی از یافه بافان که خبر ازطمع معتمدالدوله داشـتندبه عرض او رسانیدندکه ولی خان ممسـنی خود وخوب یارخان پدرش،
مـدتها و قرنها، مالالتجاره ازکاروانها به غارت برده و انواع قماشـهای نفیسرهنـدی و شالهای کشـمیری را ذخیره نموده و در اوایل
همین سـال ک شااهزادگـان رضـا قلی میرزا نایب الایاله و تیمور میرزاحسام الـدوله و نجفقلی میرزای والی، ذخایر جواهرچنـدینسـاله فرمان فرمائی را برداشـته از ممسـنی عبور نمودنـدنیمه آن جواهر را ولی خان به نام سـلامت- روی از آنهاگرفته، بر ذخیرههای
سابق خود بیفزود وچون برجناب معتمـدالـدوله طمعی غالب بود به قاعده حب الشـیء یعمی و یصم، آن جناب از ولی خان مطالبه
جواهر تابان ولآلی رخشان فرمود 6» و ولی خان از آمدن به شیراز پشیمان گشته، درکارخود فروماندو درخلاصی چاره ای
______________________________
(1). رک: ناسخالتواریخ،ج2،ص231.
(2). رک: فارسنامه ناصری،گفتار دوم.
(3). رک: ناسخالتواریخ،ج2،ص231.
(4). رک: روضۀ الصفا،ج10،ص176.
(5). رک: فارسنامه ناصری.گفتار دوم، و ناسخالتواریخ،ج2،ص232و 233، و روضۀ الصفا،ج10،ص175.
(6). رک: روضۀ الصفا،ج10،ص177.
فارسنامه ناصری،ج1،ص: 769
جز تصـدیق نیافت، پس به اولیایدولت معروضداشت که منمردیصـحراگرد و بیلمیزم 1» وجواهر نشناسممگر آنکه سنگهای
گرد و پهنو دراز وسبز وسـرخو زرد به دست من آمـده، در بیغولهه ای کوهسـتان و ماهور پنهان داشـت هام که جز مرا بر آن ذخائر
خبریپن یست، اگر مرد امینی را با منانفاذ دارید این سـنگها ی رنگارنگ که برای امثال من فایده ندارد نثار پای اوکنم و قلعه سـفید
را به تصـرف دهم وخود را از تشویش درآورده،چون دیگراندرکار رعیتی زحمت کشـیده، آسوده خاطرشوم. پس جناب معتمدالدوله برای جمع آوری این جواهر، محمدطاهرخان قزوینی2» را اختیار نمود وجماعتی ازسرهنگان وسرکردگان پیاده وسواره و
چنـدارابه توپ، در اواسط ماه رجب اینسالبه اسمانتظام نواحیشولسـتانوکوهگیلویه به مرافقت ولیخانانفاذ داشت و بعـداز
ورود بهصحراینورآباد ممسنی، ولیخانبه وعده وفا نمود وکوتوالهایخود را از قلعهسفیدبه زیر آورد و قلعه را به محمدطاهر
خانقزوینیواگذاشتوحسنعلیخانبیات زرندیبا فوجزرندبرفراز قلعهسـفیدرفته، برنشستندوچونمحمدطاهرخاندست
ولیخانرا از قلعهسفیدکوتاه دید، مغرورگشته، تکالیفشاقه بر او نمودندو بهسختیمطالبهجواهرات و اشیاء نفیسه از او داشتند

واز احترام او کاستهسخنان زشت به او گفتندو قصدمحافظت او را نمودندوجوانفرشته 3»سیمائیازخویشانولیخانمطمح
نظرطمعکاراناردوگشـته،کار را از مطایبه به معاتبه، پسبه مجادله رسانیدندوجنگچاکران، درسـرکردگانسـرایت نموده، در
آنشب تـار ازجمـاعت الـوار گلـولهچـونبـارانبر اهـالیاردو میباریـدوسـربازانخوابآلوده و توپچیـان بیخـبر بنـایتوپ و
تفنگاندازیراگذاشـتندو بیشتر بهخطا انداختندو محمدطاهرخانوجعفر قلیخانقراچه داغیو رضا قلیخانقاجارسـرهنگ
وسـلیمخانچگنیوسـرکردگانطوایفایلات قزوینازخوابگاه درآمـده، به مدافعهکوشـیدند،چونحاصـلیندیدندراهکوه و
صحرا راگرفتندو در آنشب نزدیکبه هزار نفر از اهالیاردوکشـتهگشت و محمدطاهرخانوسرهنگانافواجاسیر الوارشدند
وچونروزشـداهالیاردویبیسالار اینواقعه را برایجناب معتمـدالـدوله 4» نگاشـتندو آنجناب از سوء سلوکسرکردگان
اردو،کفافسوس بر زانو زده،چندینبار اینقطعه مرحوم میرزا- ابوالقاسمقائممقام فراهانیبرخواند:
آه ازینقوم بیحمیت بیدین5»ترکریوکردخمسه و لرقزوین
رو بهخیار وکدو، روندچو رستمپشت بهخیلعدوکنندچوگرگینو ولیخانبعدازچندروز محمدطاهرخانوسرکردگانرا
مرخصکرده، عود بهشـیراز نمودنـدو معتمـدالـدوله، محمـدطـاهرخانرا نایب الحکومهشـیراز نمود 6» وحکمبه احضـارسـپاه
متفرقه وچریکفارسفرموده، به انـدکزمانیحاضـرشدندو نواب فیروز میرزا وجناب معتمد- الدوله در اوائلذیقعده اینسال
ازشـیراز بهجانب شولسـتانممسـنیوکوهگیلویه نهضت نمودنـدو محمـدطاهرخاننایب الحکومه بلوکفسا را به میرزا عبـد ّه الل
خانبرادرکهتر میرزا- محمدحسینوکیلفارسواگذاشتو ولیخانممسنیبعداز غلبه بر اردو وگرفتاریسردار و
______________________________
(1). بیلمز:کلمه ترکیبه معنی: نمیداند، در فارسیمرادف ناداناست. (دهخدا)
(2). در روضۀ الصفا،ج10،ص178: (محمدخانقزوینی).
(3). رک: روضۀ الصفا،ج10،ص178.
(4). در متن: (معتمدوله).
(5). رک: روضۀ الصفا،ج10،ص179.
(6). رک: ناسخالتواریخ،ج2،ص234 -235.
فارسنامه ناصری،ج1،ص: 770
سرکردگاندر دست او،چندینبار بهجانب قلعهسـفیدیورش برده،حسنعلیخانسـرهنگو فوجزرنداو را دفع نمودندوچون
از بـازگرفتنقلعه مـأیوس گشت وخبرحرکت اردو را ازشـیرازشـنید،خود را بهکوهسـتانو مـاهور میلاـتیکهشـرحآندر ذیل
بلوکات فارس در اینفارسـنامه ناصـریبیایـد، انـداخت و هر روز در منزلیتوقفداشت و عیالخود و اتباعشرا به باقرخانپسـر
خودسپرده، بهجانب قلعهگلوگلاب 1»کوهگیلویهکهشرحآندر ذیلقلعهجات اینکتاب بیاید، به امیدواریازخواجهحسین
قلعهگلابیروانه داشتوخواجهحسینآنها را در قلعهگلکهچنداناستحکامینداردجایداد.
و عیـدنوروزسـنه پیچینئیلدر روز دویمماه ذیحجه اینسال2» اتفاقافتاد و اعلیحضـرت شهریار معدلتشعار، محمدشاه قاجار
جشننوروزیعجمرا برپا داشته،چندانزر وسیمببخشیدکهخزانه تهیگردید.
و نواب فیروز میرزا و معتمـدالـدوله،چونبهشولسـتانرسـیدند، اثریاز ولیخـانندیدنـد، اسـمعیلخـانقراچلو را مأمور به رفتن
ماهور میلاتیوگرفتنولیخانفرموده، اردو را ازشولسـتانگذرانیـده، برایگرفتنباقرخانو عیالولیخانبهجانبقلعهگلو
گلاب 3»حرکت نمودنـدوچونبه منزلدوگنبـداندوازده فرسـخمشـرقیبهبهانرسـیدند، میرزا منصورخان، والیکوهگیلویه و
بهبهانبه اسـتقبالآمـده، انواعخـدمتگزاریرا نمود وخواجهحسـینقلعهگلابیراحاضـر داشـته، مورد عنایتش نمود وچون اردونزدیـکقلعهگلاـبیرسـید،خواجهحسـینعیـالخود و اتبـاعخود را از قلعه بیرونآورد و قلعه گلاـب راکه مشـرف بر قلعه گل،
نشـیمنباقرخانو عیالولیخاناست، به تصـرف اهالیاردو داده،سـیصدنفرسرباز، بر فراز قلعه گلاب رفتندو اردوجوانب قلعه
گـلرا فروگرفتوسـربازانقلعهگلاـب دهانتفنگها را بهجانبقلعهگل،گشاد دادنـدو عرصه را بر باقرخانوجماعت ممسـنی
تنـگنمودنـدوچونمردمـانباقرخانخود را غریقدریایگرفتاریدیدنـد، آنچه زنجوانبود، دو نفر دو نفر ازخوف اسـیریو
ننـگبیسـیرتیگیسوهـا را بر یکـدیگرگره زده، از فرازکوه قلعهگلکه اقلاپانصـدذرعبلنـدیداشت خود را به زیر انداختنـدو
مابقیاسیرگشته، باقرخانو اتباعشرا مقیدنمودند. 4»
و نواب فیروز میرزا و معتمدالدوله با نیلبه مقصود در اوایلماهصـفر سال1252که اوایلوصولآفتاب عالمتاب به برججوزا بود
واردشـیرازشدنـدو درخـارجدروازه باغشـاه برجیساختنـدو معادلهفتاد هشـتاد نفر از قبیله ولیخانو اهالیشولجورگکام
فیروز راکه بـا ولیخـاندوستیو همراهیداشـتند، زنـده در ثخن5» آن برجگذاشـته، سـرهایآنهـا را از سوراخهایبرجبیرون
کرده، مردمانشهریآب و نانبه آنها میدادندو تاچندروز، زنده بماندندو اسماعیلخان
______________________________
(1). رک: روضۀ الصفا،ج10،ص179.
(2). برابر با 21 مارس 1836.
(3). رک: ناسـخالتواریخ،ج2، ص234، فارسـنامه ناصـری، گفتار دوم، قلعههایکوهیمملکت فارس، رضا قلیخانهدایت را
قصیدهایاست به مطلع:
فتحگلاب وگلوصطخرسپیداستفصلگلاب وگلوشراب و نبیداست (روضۀ الصفا،ج10،ص179)
(4). رک: روضۀ الصفا،ج10،ص179.
(5). ثخن: در لغت به معنیسـتبر وسـخت گردیـدنوسـتبریو قطر وضـخامت است (معین). وحشو (دهخدا). احتمالاسـجن» به
معنیزنداناست.
فارسنامه ناصری،ج1،ص: 771
قراچلوسـرکردهسوار قراچلوکه در مـاهور میلاـتیهمهجا و همه روز در پیولیخانمیتاخت و اثریاز او نمییافت در اوائلماه
ربیعاولاینسال،چونبرفراز پشـتهایبرآمـد، ولیخانرا در پشت آنپشـته، با پنـجشـشنفرسوار،خفته دیـد، بیغائله او را در
خواب دسـتگیر نموده، روز دیگر واردکازرونگشـته، اینمژده را به معتمدالدوله رسانیدندو او را بهشیراز آورده با دو نفر پسران
او، بـاقرخانو هادیخانروانهطهرانو ازطهرانبه اردبیل1»، پسبه تبریز بردنـدوسالها زنده بماندندتا در تبریز بتدریجبدرود
زندگانینمودند.
و اعلیحضـرت شاهنشـاهیبه عزم تسـخیر هرات،سـپاهظفرپنـاه ممالکرا احضار فرمود و به انـدکزمانیدرجوانب طهرانحاضـر
شدندو روز یکشنبه هیجدهمماه ربیعاولاینسال2»، موکب والااز باغنگارستانطهرانحرکت نمود و در منزلاول، محمدقلی
خانایلبگی، برادرکوچکمحمدقلیخانایلخانیاز فارس آمده، پناه به اصطبلجناب حاجیمیرزا آقاسی، وزیر اعظمبرد و بعد
ازچنـدروز، عریضهجناب معتمـدالـدوله، ازشـیراز به دربار معدلت شـعار رسـیدکه محمدقلیخانایلبیگی، هر روزه در نواحی
فارس، مشـغولبه یو بینظمیاست و اعلیحضـرت شاهنشاهیمحمدعلیخانایلخانیو میرزا محمدحسینوکیلفارسو آقا
میرزا محمـدفسـائیراکهحاضـر رکـاب وخصممعتمـدالـدوله بودنـد، احضار فرموده، مؤاخـذه نمود، آنها به عرضرسانیدنـدکه
معتمـدالدوله برخلاف واقععرضنموده است، برایآنکه محمدقلیخانایلبیگی، مدتیاست ازظلممعتمدالدوله فرارکرده، به
اصـطبلجناب حاجی، پناه آورده وحاضـرخدمت استوجناب حاجیمیرزا آقاسـی، تصدیق برصدق مقالات فارسیان نمود و در همـان روز، فرمـان عزل منوچهرخـان معتمـدالـدوله را از وزارت فـارسو فرمانوزارت جناب میرزا محمـدتقیقوام الـدولهصادر
گشته، وزیر سابقرا احضار رکاب ظفرآیات و وزیرلاحقرا مأمور به سفر فارسفرمودند3» وچونچمنفیروزکوه 4»، لشکرگاه
سپـاهظفرپنـاهگردیـد، فرسـتاده ّه الل یـارخـانآصفالـدوله والیخراسانرسـیدکه مرضوبا در ایننواحیشایعگشـته و مردمش
متفرقشده، بهتر آناست که اعلیحضـرت شاهنشاهیتسخیر هرات را به دیگر وقتحوالت دهدوشهریار معدلتشعار، عرفت- الّله
بفسخالعزایم5»، برخوانده، تسخیر هرات را به تنبیه ترکمانانتکه و یموت وگوکلانتبدیلفرمود و نزدیکبهچهلروز درچمن
فیروزکوه، توقف نمود وجناب معتمـدالـدوله برحسب احضار،حاضـر رکاب ظفر انتساب گردیـدو بعدازچندماهیمأمور به نظم
سرحدعراقینوحکومت کرمانشاهانوخوزسـتانو لرسـتانو بختیاریگشـته، به اندکزمانی، تمامت ایننواحیرا منتظمنمود و
محمـدعلیخانایلخانیو محمـدقلیخانایلبیگیفارس به مصاحبت جناب میرزا- محمدتقیقوام الدوله، از فیروزکوه، مرخص
شـده، ایلخانیدرطهرانبماندو ایلبیگیو قوام- الدوله بهجانب فارس شدندو میرزا محمدحسـینوکیلفارسو آقا میرزا محمد
فسـائی، برادرکهتر او مـأمور به ملاـزمت رکـاب گشـتندو موکب همـایوندرسـیمجمـادیاول6» از فیروزکـوه نهضتفارسـنامه
ناصریج771 1وقایعفارس در روزگار محمدشاه .ص: 761
______________________________
(1). در متن: (اردهبیل).
(2). برابر با 3 ژوئیه 1839.
(3). رک: روضۀ الصفا،ج10،ص180.
(4). رک: روضۀ الصفا،ج10،ص180.
(5). ازحضرت علیبنابیطالب (ع) است.
(6). برابر با 16 اوت 1836.
فارسنامه ناصری،ج1،ص: 772
فرموده، از محالکوه سفید1» گذشته تا منزلشاهکوه 2»، عنان نکشـیدو در آنمنزلبعضیاز بزرگانیموت و گوکلانحاضر
درگاه گشـته، مورد عنایت شدندو موکب والا، بعدازچندینمنزلازکنار آب گرگان3» گذشته، در نزدیکیگنبدقابوس، میان
قبایـلگوکلاـننزولاجلاـلفرمود و بزرگانآنها،سـیورسات و علوفه اردو را بر پشت اسـبهایسواریخودگذاشـته، به لشـکرگاه
میبردنـدو به رضـایخاطر پانصـدنفر به رسمگروگانسپردنـد، پسرایت منصورشاهیبهجانب قبیله یموت افراشـتهگشت و به
جانب بیبیشروان 4»که از بناهایحضـرت قابوسوشـمگیر پادشاهگرگاناست رفتنـدو قبیله یموت فرارکرده، اموالو مواشـی
آنها، عایدسپاهظفرپناهگردیدو پادشاه غازی، عزم مراجعتفرموده، بهجانب طهران، نهضت نمود و منشور ایالت مملکتفارس را
به نام نامینواب فریدونمیرزا، برادرکهتر اعلیحضـرت شاهنشاهینگاشتندو او را به لقبفرمانفرمائیسرافراز داشتندو نواب فیروز
میرزاحکمرانفـارس، مـأمور بهحکومت کرمان گردیـد5» وجنـاب میرزا محمـدتقیقـوام الـدوله به وزارت بـاقیبمانـدو نواب
فریدونمیرزا فرمانفرما 6»، در ماهشعباناینسال: [1252] واردشیرازگردیدو با تمامیفارسیانمهربانیفرمود وچونمیرزا احمد
خانصندوقدار در مزاجفرمانفرما رسوخیتمام داشت، مداخله درکار وزارت مینمود و قوام الدوله رنجیدهخاطر گشته، از وزارت
اسـتعفا نمود و از دار الخلافه میرزاجعفر مسـتوفی سوادکوهیبه وزارت فارس مأمورگشـته، ازطهرانواردشـیرازگردیـده، درکار
وزارت مـداخلتینتـوانست نمـود و میرزا احمـدخـانحکومت فسـا و داراب و نیریز و اصـطهبانات را به میرزا ابراهیم تـبریزی که از
همراهان او بود واگذاشت وچون سالی گذشت و آقا میرزا محمدفسائی از پیشـگاه اعلیحضـرت شـهریاری عود به شنمودبلوکاتبلوکاتبلوکجلیلاستیفاسـرافرازخانراحضرت فرمانفرما به آقا میرزا محمد واگذاشت.

اتابکان فارس، سلسله ای از پادشاهان محلی ایران معروف به آل سلغر، اتابکان سلغری وسلغریان یازده تن از آنان ‏۵۴۳تا۶۸۵ق/۱۱۴۸_۱۲۸۶م بر سرزمین پارس و مناطق مجاور آن حکومت راندند گروهی از مورخان چون خواند میر(حبیب السیر،۲/۵۶) یحیی بن عبداللطیف قزوینی(ص۱۹۴) دوره فرمانروایی اتابکان را در فارس ۱۲۰ سال ضبط کرده و بیشتر دوران حکومت ابش خاتون راکه در تبریز به سر می‌برد حکومت فارس را در اختیار داشت به حساب می آوردند

سلغر نیای این دودمان از جمله امیران ترک نژاد طایفه غر‌‌‌، در خراسان بازی دستان خود به تاخت و تاز روزگار می گذراندند و سپس به طغرل سلجوقی که به تازگی ایران را تصرف کرده بود پیوسته در دستگاه منصب حاجبی یافت(خواند میر،دستور۲۳۶) سلغر پس از آن به حوالی فارس رفت و در مناطقی چون کهگیلویه به ییلاق و قشلاق پرداخت(غفاری،۱۲۵) پیش از آنکه  اتابکان سلغری فارس، در آن دیار مستقر شوند این منطقه سراسر به تصرف است سلجوقیان در آمده بود و آنان همچون دیگر  ایلات ایران حاکمی با عنوان اتابک بدان جا روانه کرده بودند آخرین اتابک برگزیده سلجوقیان عراق در فارس بوزابه نام داشت. که به روایتی از فرزند زادگان سلغر بود بوزابه را ملک شاه بن محمود بن محمد، از سلاجفه عراق، همراه با برادر خود محمد به فارس فرستاد اما آنان چون به اصفهان رسیدن سر به شورش برداشتند بوزا به محمد را به جای ملک به سلطنت برداشت.اما ملکشاه به مقابله آمد وبوزابه را در جنگی(۵۴۱ق) به قتل رساند دو سال بعد سنقر بن مودود که به روایتی برادرزاده بوزابه بود (زرکوب ص۷۱) بی‌درنگ به شیراز آمد و آنجا را تصرف کرد و حکومت سلغریان را رسمااین سال بنیاد نهاد(همو،۷۲_۷۱،اقبال،۳۷۹) حکومت سلغریان در فارس مستقل نبود آنان در آغاز از سوی سلجوقیان و پس از آن تا حمله مغول زیر نفوذ پادشاهان خوارزم فرمان می راندند و سرانجام به اطاعت مغولان و ایلخانان گردن نهادند و بدین گونه فارس را تا مدت ها از خطر مهاجمان نگهداری کردند.(همو۳۸۰_۳۷۹) اتابکان سلغری در ایام مغولان هرچند باجگزار ایشان بودند اما نه تنها قلمرو خود را از هجوم مغولان حفظ کردند بلکه فارس را پایگاهی گردانیدند برای دانشمندان ادیان و شاعرانی که سراسر ایرانی به شیراز روی می آوردند از دودمان سلغریان این کسان به فرمانروایی رسیدند

۱_مظفرالدین سنغر بن مودود (۵۴۳_۵۸۸ق/۱۱۴۸_۱۱۶۳م).

او پیش از آنکه حکومتی در فارس تشکیل دهد به فرمان سلطان سنجر(د۵۵۲ق) آخرین فرمانروای سلاجقه بزرگ و تا آماده شده بود.(منهاج۱/.۲۵۸_۲۶۸) پس از قتل بوزا به در نبرد با ملک شاه لن محمود سنقر از فارس رانده شد و ملکشاه فارس را نت صراف در آورد اما دو سال بعدسنقربه شیراز آمد و سلسله اتابکان را بنیاد نمود.

وی در آغاز استقرار در فارس و با خطر  یعقوب به ارسلان مشهور به اتابک شو مله از خوزستان به فارس تاخته بود روبرو شد ولی او را درهم شکست و حملات بعدی اتابک شو مله نیز به جایی نرسید پس از درگذشت سلطان سنجر چند تن از برادر زادگان او به فارس آمدند اما سنقر آنان را به شیراز راه نداد و به استخر فرستاد و دستور داد تا نیازهای زندگی آنان را برآورند و خود تا چند وقت به نام اتابک بر آن فرمان راند سنقر همچنین چند بار با اتابکان شبانکاره برای تصرف قسمت های بیشتری از ایلات فارس به نبرد پرداخت و آنان را به عقب راند در همین ایام الدگز موسسه سلسله اتابکان آذربایجان از قلمرو اتابکان فارس کرد اما سنقر در این میان درگذشت و جانشین او زنگی بن مودود اینترنت ناگزیر به اطاعت از ایلد گز و رکن الدین ارسلان شاه سلجوقی تن در داد و هدیه های گران فرستاد و خود شخصاً به دیدار ارسلان شاه به اصفهان رفت با اینکه اطلاعات را از او اظهار خوشنودی کرده بود از اتابک ایلدگز سخت بیمناک بود مرگ سنقر در ۵۵۸ قمری اتفاق افتاد مقبره او در یکی از دیوان های مدرسه سنقریهٔ شیراز که خود ساخته بود هست . همدان به زیارتش می‌رفتند و قضات و اصحاب دعوای  در آن جایگاه سوگند می‌دادند . و در آن زمان سنقر را به دادگری ستوده و گفته اند که وی در دوران حکومت خود قوانین ظالمانه را برانداخت  در آبادانی قلمرو و می‌کوشید و مساجد و مدرسه هاو رباطهایی ساخته و موقوفاتی برای هر یک معین کرد در این مدارس از همان زمان گروه بسیاری به تحصیل علم سرگرم بودند سنقر مسجد جامعی در شیراز بنیان نهاد و خود هر شب در آنجا به عبادت می پرداخت وزارت سنقر بر عهده تاج الدین ابن دارست شیرازی بود ابن دارست پیش از آن وزارت مسعود بن محمود سلجوقی و سپس وزارت بوزا به را بر عهده داشت

۲_  مظفرالدین زنگی بن مودود(۵۵۸_۵۷۱ق/۱۱۶۳_۱۱۷۵م)

پس از درگذشت سنقر، با اینکه وی چند پسر داشت امیران و فرماندهان لشکر برادر او زنگی بن مودود را که در آن هنگام در شیراز نبود حکومت برداشتند در آغاز کار او سابق شوهر خواهرش و الب ارسلان سلغری به مخالفت برخاستند اما کاری از پیش نبردند و هردو کشته شدند زنگی بن مودود اوایل حکومتش به اصفهان نزد سلطان ارسلان بن طغرل سلجوقی رفت ت و سلطان ارسلان رسماً اتابکی ایلات فارس را به او داد و به شیراز بازش گردانید.

چون زنگی بن مودود در سالهای اول حکومت بر سپاهیان سخت مب گرفت، آنان اتابک شو مله فرمانروای خوزستان را بر ضد زنگی بن مودود برانگیختند. شومله به شیراز تاخت و اتابک زنگی ناگزیر شهر را رها کرد و بعد اتابکان شبانکاره پناه برد و اندکی بعد به کمک این اتابکان، شو مله را که با مردم و لشکریان بدرفتاری پیشه کرده بود ازشیراز راند.

زنگی در دوران حکومت خود با اتابکان کرمان هم روابطی داشت چنان که به هنگام نزاع این اتابکان بر سر حکومت در آغاز لشگری در اختیار ملک تورانشاه نهاد تا بر برادرش بهرامشاه غلبه یابد چندی بعد نیز قطب الدین محمدبزغوش وتاج الدین خلج با لشکر وساز وبرگی که زنگی بدانان داده بود روی به کرمان نهادند و تورانشاه و اتابک یزد به بم گریختند مدتی در کرمان بود و چون زنگی بن موجود در گذشت آنجا را ترک کرد

زنگی بن مودود در دوران حکومت خود چند بار هم با قطب الدین مبارز شبانکاره ای به نبرد پرداخت اما از عهده وی بر نیامد وی سرانجام پس از ۱۴ سال حکومت در اواخر سال ۵۷۱ق درگذشت و در شیراز به خاک سپرده شد(.درباره مرگش که به غلط درسال۵۵۷ق دانسته شده )

زنگی بن مودود پادشاهی دادگر اما مگی با همسایگان خود و مدارا رفتار می‌کرد.، وصاف او را ستوده و فرمانروایی خردمند نیکبخت روشن روانش خوانده است.

زنگی در آبادانی فارس به ویژه شیراز می‌کوشید چنانکه عمارات جدید احداث کرد .وبرای هر یک موقوفه ای معین نمود 

۳_مظفرالدین تلکه ای بن زنگی(۵۷۱_۵۹۱ق،/۱۱۷۵_۱۱۹۵م)

تله در۵۷۱ به جای پدر نشست و لقب مظفرالدین هم یافت بیشتر مورخان چون رشید الدین بن فضل الله ،وصاف،زرکوب شیرازی ومیر خواند»، جلو س تکله او را در همان سال دانسته اند اما فصیح خوافی و ابن اثیر در این‌باره راه خطا پیموده اند.خاصه ابن اثیر با اینکه معاصر زنگی و پسران او تکله و سعد بوده در گزارش حوادث سالهای۵۵۴و۵۵۵ق، از پادشاه وقت فارس یاد کرده ونیز در حوادث سال ۵۵۶ق،از زنگی بن دکلا(=تکلی)سخن رانده است.( ۲۶۹/۱۱)، یعنی زنگی را پسرت تکله می دانسته و در واقایع ۶۰۷ و ۶۱۴ و ۶۲۱ و ۶۲۲ق همه جا از سعدبن دکلا یاد کرده و تصور می کرده که سعد  پسر تکله بوده است.( قزوینی ، محمد، تعلیقات ۳۴۹)

تکله چون فرمانروایی یافت به درخواست وی خلیفه عباسی او را خلعت فرستاد که در صفحه ۴۱ منتخب التواریخ آمده است از وقایع مهم دوران اوج نبرد با پادشاهان عراق بوده که سبب شد صاحب خزائن و اموال فراوان گردد.

درسال ۵۷۵ق در غیبت تکله اتابک پهلوان محمد بن ایلدگز اپارات حمله برد و در شیراز به قتل و غارت پرداخت چون تکله شهر باز آمد در ترمیم خرابی ها و استمالت مردم کوشید از دیگر حوادث مهم اثر توکل قیام پسر ‏عمش قطب الدین طغرل بن سنقر بود عاشوری پردامنه پدید آشوبی پردامنه پدید آوردند اما سرانجام شکست خورد و به ایگ و دارابجرد گریخت و چون در آنجا و دستگیر شد تکله دستور تا چشمانش را کور کردند گفتن وی دیگر بار دست به عصیان زد و اینبار به قتل رسید . زرکوب صفحه ۷۴

در همین ایام ترکمنان که از مدت ها پیش تاخت و تاز خود را آغاز کرده بودن روی و کرمان نهادند و کرمانیان و ملک تورانشاه برای دفع آنها ازت تکه که در این هنگام سیرجان را نیز در اختیار داشت یاری خواست سپاهی به فرماندهی مجاهد گرگانی به کرمان فرستاد این لشگردر مشیر مستقر شد اما از مقابله با غزهاخودداری کرد غزها کرمان را تصرف کردند و قطعا م پرداختند در این نبردها مجاهد گورکانی که به باغین آمده بود نیز هلاک شد و سپاه فارس بی هیچ جنگی راه بازگشت در پیش گرفت( افضل الدین،۸۷،۸۹:محمد بن ابراهیم،۱۲۶_۱۲۸)

در همین سال اتابک محمدشاه بنز بهرامشاه حاکم کرمان از آل قاورد(ه م) از برابر غزها گریخت و به فارس آمد و از تکله استمداد کرد اما تکل درگیر نبرد با طغرل بن سنقر پسرعمش بود توجهی نکرد(همو،۱۳۹؛صفا۱۹/۲).

از وقایع و دیگر زمان نبرد های مکرر او با ۱۰۰۰ اسب از اتابکان لرستان بود که تقریباً در این جنگ ها شکست خورد و بخشی از متصرفات خود را از دست داد تکله در سال ۵۸۳ق به اطاعت قزل ارسلان سلجوقی در آمد. اما سلطان طغرل بن ارسلان تکله را  خوش نمیداشت و می خواست فارس را به رکن‌الدین سامان یزد واگذارد. و متعاقب آن را رکن الدین شیراز را محاصره کرد ولی کاری از پیش نبرد و به اسارت افتاد اما تکله باو  مهربانی کرد و به یزد بازش گردانید. سرانجام تکله پس از بیست سال پادشاهی در گذشت دکلمه پادشاه و عارف منش و دیندار بود و کرداری پسندیده داشت و با مردم به نیکویی رفتار می‌کرد و درویشان و عارفان را بزرگ می داشت و به روایت جنید شیرازی یکبار و خدمت شیراز زین الدین مظفر بن روزبهان بن طاهر از صوفیان وقت شیراز رفت و شیخ او را موعظه کرد و تکله بسیار بسیار گریست با آنکه می توانست به آسانی سرزمین های مجاور خود چون کرمان را متصرف شود لیکن از به همسایگان همواره پرهیز می‌کرد

سعدی شیرازی در بوستان حکایتی از نیک نفسی و قناعت و بی اعتنائی وی به پادشاهی نقل کرده(ص۵۵). از شاعران دیگر از دین بنجر قصاید ای به عربی و فارسی در ستایش تکل سروده است( زرکوب صفحه ۷۴)

وزیر تکله امین الدین کازرونی قد مردی باش آمد و بلند همت بود و به کرم و بخشش در عصر خود شهرت بسیار داشت امین الدین که در آغاز نایب ابن دارست بود، در آبادانی فارس و به ویژه شیراز بسیار کوشید از بناهای مسجدی در نزدیکی جامع عتیق و یک رباط  مسجد امینی شیراز است. پس از مرگش مردم شیراز از کرامات او بسیار سخن می راندند(بیضاوی،همانجا؛اقبال،۳۸۲:قزپینی،محمد،تعلیقات،۳۴۸،۳۴۹.زکوب،خواند میر ،دستور۲۳۷)

۴_قطب الدین طغرل بن سنقر)۵۹۱_۵۹۹ق/۱۱۹۵_۱۲۰۳م).

حوادث زندگی او آشفته و مبهم است گروهی از مورخان به گونه‌ای که در شرح دوران تکله گذشت گفتند که طغرل در شورش دوم پس از دستگیری به دست تکله به قتل رسید از این رو روشن نیست که وی چگونه پس از تکله بر جای او نشسته است. اگر این نکته را که پاره‌ای از مآخذ اشاره کرده‌اند سعد بن زنگی برادرت کرده در آغاز حکومت با شورش طغرل مواجه بود بپذیریم باید نتیجه گرفت که طغرل در ایام تکنوکده به قدر نرسیده و در میان سالهای ۵۹۱ تا ۵۹۹ بین طغرل و سرد بر سر قدرت در فارس مجادله بوده و طغرل در این ایام کشته شده است و گفته وصاف صفحه ۸۷ طغرل در میدان جنگ کشته شد اما همو. ضمن برشمردن حکام سلغری پس از تکله  از طغرل اشاره کرده است منهاج سراج(۲۷۱/۱)و زرکوب شیرازی صفحه ۷۵ نوشته اند که بی فاصله پس از تکله سعد بن زنگی با حکومت نشست.(میر خواند(۶۰۸/۴) وخواند میر(همانجا) هم تنها به اقتباس گفته های وصاف پرداخته. و تال را پادشاهی هنرمند و هنرپرور خواندند و به گفته آنان وی عاقبت توسط تکله از پای درآمد

یحیی بن عبدالله لطیف قزوینی ونیز غفاری از نبردهای متعالی طغرل با سعد بن زنگی سخن گفته و دوره پادشاهی طغرل را در فارس ۹ سال دانستند به روایت آنان تا آخر را سرانجام سعد دست گیر کرده است عباس اقبال بی آنکه این اخبار مختلف را باهم مقایسه کند نتیجه گرفته ارطغرل سرانجام در ۵۹۹ق به دست سعد از میان برداشته شده است صفحه ۳۸۲ و ۳۸۳

لقب طغرل محقق دین بوده و اینکه محمد قزوینی در رسالة ممدوحین شیخ سعدی(ص۷۱۷) عقب همه سلغریان را مظفرالدین دانسته که با ا این ترتیب نمی تواند صحیح باشد 

۵_ مظفرالدین سعد بن زنگی(۵۹۹_۶۲۳ق/۱۲۰۳_۱۲۲۶م)،

پنجمین پادشاه سلسله سلغری و یکی از برجسته ترین و مشهورترین آنها بود ازتاریخ جلوس اطلاع دقیقی در دست نیست چنان که پیش از این یاد شده حوادث فارس پس از تکرار آشفته و در هاله ای از ابهام قرار گرفته است اگر دوره حکومت سد به گفته برخی منابع ۲۸ و ۲۹ سال باشد و می بایست در سال ۵۹۳ یا ۵۹۴ق بر تخت نشسته باشد عباس اقبال در صفحه ۳۸۳ بر خلاف این نظر معتقد است سخن حمدالله مستوفی که در گیری تور را در سال ۵۹۹ دانسته صحیح به هر حال در آغاز پادشاهی سعد در فارس  قحطی و گرانی سختی رخ داد و گونه‌ای که مردم برای سدجوع،گوشت دیگر را می خوردند. از آن پس ویروس  وبا شیوع یافت که خلقی انبه را از پای درآورد عبدالله موصوفی (صفحه ۵۰۵ ،۵۰۴)، در این میان سعدبن زنگی از آشفتگی اوضاع کرمان استفاده کرد با حمله با آن شرم نظام‌الدین محمود حاکم آنجا را برافکند وکرمان را به تصرف درآورد بعد یک هفته در آنجا توقف کرد و با برادر زاده خود عماد الدین محمد بن زیدان را به حکومت آن شهر گماشت و خود به شیراز برگشت

عماد الدین محمد در۶۰۰ق به شهر وارد شد و مورد استقبال مردم قرار گرفت کرمان از این تاریخ تا۶۰۷قدراختیار سلغریان بوده سعد بن زنگی با اتابکان آذربایجان هم مناقشاتی داشت، به گونه ای که وقتی در ۶۰۰ق به قصد تفریح از شیراز بیرون رفت اتابک ازبک بن جهان پهلوان با آنجا حمله برد و به قتل غارت پرداخت در ۶۱۳ یا۶۱۴ ق سعد بن زنگی به قصد تسخیر عراق و آذربایجان به سوی روی رفت و این شهر را با قزوین و خوار سمنان تسخیر کرد و در نزدیکی ری سلطان محمد خوارزمشاه به بغداد می‌رفت رو به رو شد سعد به تصور و اینکه سپاه مقابل متعلق به اتابک آذربایجان است با اینکه بیش از هفتصد سوار همراه نداشت با سلطان به نبرد پرداخت اما شکست خورد خسارت افتاد و با وساطت مرگ زوزن بدان قرار که پسرا خود زنگی را گروگان نزد خوارزمشاه گذارد و هر سال بخشی از محصول و فارس را به خوارزم بفرستد و افزون بر آن استخر و اشکنوان قلعه مستحکم فارس را در اختیار سلطان محمد قرار دهد آزاد شد و همچنین به پیشنهاد سلطان محمد خوارزمشاه ملک خاتون یکی از دختران فرد به عقد جلال الدین فرزند سلطان در آمد و قرار شد در ممالک فارس خود به نام خوارزمشاه خوانده شود و به دنبال آن سعد به قزوین رفت تا رهسپار فارس گردد سفر گروهی از لشکریان خوارزمشاه به فرماندهی اختیار المالک امیر حاجی سعد را همراهی می کردند از آن سوی ابوبکر فرزند سرد پس از شنیدن خبر اسارت پدر در شیراز خود به نام خود خواند و چون شرایط مساله را اهانت آمیز می دانست با سعداز در مخالفت درآمد و راه ورودش او را بر شیراز بست اما نبردی رویداد ابوبکر دستگیر شد و به دستور سعد به زندان افتاد و پس از ورود به شیراز دخترش ملک خاتون را با تشریفات تمام نزد خوارزمشاه فرستاد ابوبکر بن سعد هم سال‌ها در زندان بود تا اینکه به وساطت سلطان جلال الدین خوارزمشاه هنگام بازگشت وی از هند خلاص شد سعد بن زنگی به منظور توسعه قلمرو فرمانروایی خود چند بار به مناطق مجاور حمله برد یک بار به بهانه یاری شولان دفع اتابک تکله از اتابکان لرستان فرستاد و جمال الدین عمر لا لبایی را که عم زاده هزار اسب بود و حکومت در لرستان منصوب کرد اما جمال الدین در نبرد کشته شد و لشکریان سعد روی به هزیمت  نهادند افزون بر آن سعد پیوسته با قطب الدین مبارز شبانکاره ای حاکم عالم و دانشمند بود منازعه می کرد و نامه های تند به همدیگر می فرستادند محمد شبانکاره ای به پاره ای از این منازعات در مجموع الانسال اشاره کرده است صفحه ( ۱۵۸ و ۱۵۹ و ۱۸۳)

حادثه دیگر در این ایام حمله غیاث الدین پیر شاه پسر کوچک سلطان محمد خوارزمشاه به فارس بود سعد که به مقابله رفته بود چون یارای مقاومت در خود ندید روی و گریز نهاد و غیاث الدین پس از غارت اموال برجای مانده و غارت شهر بازگشت سعد بن زنگی دوباره وارد شیراز شد، چند روز پس از این حادثه جلال الدین خوارزمشاه که از برابر مغولان میگریخت به فارس آمد و وزیر خود شرف الملک را نزد س سعد فرستاد بنا بر پاره‌ای روایات سعدکه از استقبال جلالدین طفره رفت  پسرش سلغر شاه را با ۵۰۰ سوار نزد سلطان فرستاد. جلال الدین هم ‏سلغرشاه راقرانداش لقب داد و روی به شیراز نهاد از آن پس تا پایان زندگی سعد حادثه قابل‌توجه رخ نداد منابع وفات صدرا در ۶۲۳ تا ۶۲۸ق دانسته اند. اما تاریخ دقیق درگذشت او را قطب الدین محمد سیرافی در شهر قصیده‌ اشکنوا نیه که نسخه خطی از آن در دست است به صراحت شب چهارشنبه ۱۲ ذیقعده ۶۲۳ ذکر کرده است پیکرش را در شیراز در جایی نزدیکی محله بال کت که بعدها به دست ابش خاتون در آنجا رباط ابش عمارت شد به خاک سپردند این جایگاه پس از آن و صورت آرامگاه خانوادگی سلغریان درآمد و بیشتر فرمانروایان این دودمان در این محل مدفون شدند زرکوب صفحه ۷۸

طغرای سعد در صدر فرمان ها این عبارات بودند وارث ملک سلیمان سر قبر سلطان مظفرالدینا و والدین تهمتن سعد بن اتابک زنگی ناصر امیرالمومنین(وصاف ۹۰_۹۱)

 ساعت مزنگی پادشاهی شجاع و دادگر بود و با مردم مدارا و مروت رفتار می‌کرد در سایه اقدامات او فارس آباد شد و مردم در آسایش می زیستند (جنیدصفحه ۲۱۵،،زرکوب،۷۵)سعد دانشمندان را می نواخت و عارفان اعتقاد داشت شمس قیس رازی که سالیانی در دستگاه سعد بود در کتاب خود المعجم ضمن شرح مجالس وی بزرگواری او را ستوده است او هر سال همراه قافله حجاج اعلمی می فرستاد و چون قافله بازمی‌گشت علم را بر خرگاه خود نصب میکرد و هر روز هنگام ورود به نماز در برابر آن می گذارد با اینهمه فرمانروایی تجمعل خا بود که گفتند خراج سالانه یک ولایت از سرزمین فارس صرف هزینه جامه اومی شد وزرات سعد را در دوران حکومت نسبتا طولانی حدود ۲ تن بر عهده داشت نخست رکن الدین محمد بن صلاح الدین معروف به رکن‌الدین صلاح کرمانی که ابتدا در دستگاه ملک  دینارغز وزارت داشت. و یک بار به زندان افتاده بود اما پس از  رها یی پایگاهی عالی تر یافت.وسعد اورابه وزارت خود برگزید چندی بعد از این از مقام خود معزول شد و سعدی یکی از دانشمندان و شاعران فارسی یعنی خواجه عمید الدین ابونصراسعدابزری فارسی را به وزارت خود بر گماشت و او تا پایان پادشاهی سعد در این مقام ماند

۶_ مظفرالدین ابوبکر بن سعد(۶۲۳_۵ جمادی الاخر ۶۵۸ق/۱۲۲۶_۱۹مه۱۲۶۰م)،نامورترین پادشاه سلغری است

۷_ مظفرالدین سعد بن ابی بکر(د ۱۷ جمادی الاخر ۶۵۸ق/۲ ژوئن۱۲۶۰م)

 از زمان ولیعهدی برای خود در شیراز دیوان و دستگاهی داشت از سوی پدر به ماموریت های ی میرفت سعدی بنابر قول مشهور تخلص خود راه از نام سعد بر گرفت( قزوینی و محمد ، همان۲ /۶۸۸ _۶۸۹)، سعد بن ابی بکر در حدود سال ۶۵۳ق به دستور پدر رهسپار درگاه ارغون شد اعلام اطاعت و انقیاد کند دیگر بار پس از فتح بغداد به دست هلاکوخان به رسم تهنیت عازم آن شهر شد و در ۷ شعبان ۶۵۶ و اردوی هلاکوخان رسید و در مورد مرحمت و ملاطفت قرار گرفت بعد هم چون هلاکو لرستان را فتح کرد الگوی رپ و در راه بازگشت در تفرج به بیماری سختی دچار شد و همانجا خبر مرگ پدرش ابوبکر به وی رسید و متعاقب  آن در شیراز خطبه حکومت به نام او خوانده شد و سکه به نام ضرب گردید سعد بن ابی بکر از همانجا بسته به نفرتی که از خواجه فخرالدین ابوبکر وزیر پدر داشت دستور قتل او را صادر کرد اما پیش از آنکه این حکم اجرا شود خود در اثر همان بیماری درگذشت جسدش را به شیراز بردن و در مدرسه عزیزیه که زنش ترکان خاتون در نزدیکی دروازه دولت شیراز بنا نهاده  بود به خاک سپردند سعد بن ابی بکر در هنگام مرگ ۳۷ سال سن دشت ،

۸_ عضدین محمد بن سعد بن

ابی بکر(۶۵۸_۶۶۰/۱۲۶۰_۱۲۶۲م) دوازده ساله بود و جای پدر نشست و لقب سلطان عضدالدین یافت

اما کارهارا مادرش ترکان خاتون دختر قطب الدین محمود شاه اتابک یزد اداره می کرد پادشاهی محمد بن سعد هم چندی نپاید با او در ذیحجه ۶۶۰ از بام فرو افتاد و در گذشت 

شبانکاره ای نقل کرده است که فوت محمدبن سعد در اثر ضربه لگدی بوده که مادرش ترکان خاتون بر او نواخت و وی را عمدا کشت( صفحه ۱۸۵)

در این خبر صحیح باشد باید گفت ترکان خاتون خود دایه سلطنت داشته و به تدریج موانع را از سر راه خود بر می داشته است

 پیکر محمد بن صدرا در مدرسه عضدیه  شیراز در نزدیکی مدفن پدر از سعد به خاک سپردند

۹_ محمد شاه بن سلغر شاه بن سعد بن زنگی(

اتابکان فارس، سلسله ای از پادشاهان محلی ایران معروف به آل سلغر، اتابکان سلغری وسلغریان یازده تن از آنان ‏۵۴۳تا۶۸۵ق/۱۱۴۸_۱۲۸۶م بر سرزمین پارس و مناطق مجاور آن حکومت راندند گروهی از مورخان چون خواند میر(حبیب السیر،۲/۵۶) یحیی بن عبداللطیف قزوینی(ص۱۹۴) دوره فرمانروایی اتابکان را در فارس ۱۲۰ سال ضبط کرده و بیشتر دوران حکومت ابش خاتون راکه در تبریز به سر می‌برد حکومت فارس را در اختیار داشت به حساب می آوردند

سلغر نیای این دودمان از جمله امیران ترک نژاد طایفه غر‌‌‌، در خراسان بازی دستان خود به تاخت و تاز روزگار می گذراندند و سپس به طغرل سلجوقی که به تازگی ایران را تصرف کرده بود پیوسته در دستگاه منصب حاجبی یافت(خواند میر،دستور۲۳۶) سلغر پس از آن به حوالی فارس رفت و در مناطقی چون کهگیلویه به ییلاق و قشلاق پرداخت(غفاری،۱۲۵) پیش از آنکه  اتابکان سلغری فارس، در آن دیار مستقر شوند این منطقه سراسر به تصرف است سلجوقیان در آمده بود و آنان همچون دیگر  ایلات ایران حاکمی با عنوان اتابک بدان جا روانه کرده بودند آخرین اتابک برگزیده سلجوقیان عراق در فارس بوزابه نام داشت. که به روایتی از فرزند زادگان سلغر بود بوزابه را ملک شاه بن محمود بن محمد، از سلاجفه عراق، همراه با برادر خود محمد به فارس فرستاد اما آنان چون به اصفهان رسیدن سر به شورش برداشتند بوزا به محمد را به جای ملک به سلطنت برداشت.اما ملکشاه به مقابله آمد وبوزابه را در جنگی(۵۴۱ق) به قتل رساند دو سال بعد سنقر بن مودود که به روایتی برادرزاده بوزابه بود (زرکوب ص۷۱) بی‌درنگ به شیراز آمد و آنجا را تصرف کرد و حکومت سلغریان را رسمااین سال بنیاد نهاد(همو،۷۲_۷۱،اقبال،۳۷۹) حکومت سلغریان در فارس مستقل نبود آنان در آغاز از سوی سلجوقیان و پس از آن تا حمله مغول زیر نفوذ پادشاهان خوارزم فرمان می راندند و سرانجام به اطاعت مغولان و ایلخانان گردن نهادند و بدین گونه فارس را تا مدت ها از خطر مهاجمان نگهداری کردند.(همو۳۸۰_۳۷۹) اتابکان سلغری در ایام مغولان هرچند باجگزار ایشان بودند اما نه تنها قلمرو خود را از هجوم مغولان حفظ کردند بلکه فارس را پایگاهی گردانیدند برای دانشمندان ادیان و شاعرانی که سراسر ایرانی به شیراز روی می آوردند از دودمان سلغریان این کسان به فرمانروایی رسیدند

۱_مظفرالدین سنغر بن مودود (۵۴۳_۵۸۸ق/۱۱۴۸_۱۱۶۳م).

او پیش از آنکه حکومتی در فارس تشکیل دهد به فرمان سلطان سنجر(د۵۵۲ق) آخرین فرمانروای سلاجقه بزرگ و تا آماده شده بود.(منهاج۱/.۲۵۸_۲۶۸) پس از قتل بوزا به در نبرد با ملک شاه لن محمود سنقر از فارس رانده شد و ملکشاه فارس را نت صراف در آورد اما دو سال بعدسنقربه شیراز آمد و سلسله اتابکان را بنیاد نمود.

وی در آغاز استقرار در فارس و با خطر  یعقوب به ارسلان مشهور به اتابک شو مله از خوزستان به فارس تاخته بود روبرو شد ولی او را درهم شکست و حملات بعدی اتابک شو مله نیز به جایی نرسید پس از درگذشت سلطان سنجر چند تن از برادر زادگان او به فارس آمدند اما سنقر آنان را به شیراز راه نداد و به استخر فرستاد و دستور داد تا نیازهای زندگی آنان را برآورند و خود تا چند وقت به نام اتابک بر آن فرمان راند سنقر همچنین چند بار با اتابکان شبانکاره برای تصرف قسمت های بیشتری از ایلات فارس به نبرد پرداخت و آنان را به عقب راند در همین ایام الدگز موسسه سلسله اتابکان آذربایجان از قلمرو اتابکان فارس کرد اما سنقر در این میان درگذشت و جانشین او زنگی بن مودود اینترنت ناگزیر به اطاعت از ایلد گز و رکن الدین ارسلان شاه سلجوقی تن در داد و هدیه های گران فرستاد و خود شخصاً به دیدار ارسلان شاه به اصفهان رفت با اینکه اطلاعات را از او اظهار خوشنودی کرده بود از اتابک ایلدگز سخت بیمناک بود مرگ سنقر در ۵۵۸ قمری اتفاق افتاد مقبره او در یکی از دیوان های مدرسه سنقریهٔ شیراز که خود ساخته بود هست . همدان به زیارتش می‌رفتند و قضات و اصحاب دعوای  در آن جایگاه سوگند می‌دادند . و در آن زمان سنقر را به دادگری ستوده و گفته اند که وی در دوران حکومت خود قوانین ظالمانه را برانداخت  در آبادانی قلمرو و می‌کوشید و مساجد و مدرسه هاو رباطهایی ساخته و موقوفاتی برای هر یک معین کرد در این مدارس از همان زمان گروه بسیاری به تحصیل علم سرگرم بودند سنقر مسجد جامعی در شیراز بنیان نهاد و خود هر شب در آنجا به عبادت می پرداخت وزارت سنقر بر عهده تاج الدین ابن دارست شیرازی بود ابن دارست پیش از آن وزارت مسعود بن محمود سلجوقی و سپس وزارت بوزا به را بر عهده داشت

۲_  مظفرالدین زنگی بن مودود(۵۵۸_۵۷۱ق/۱۱۶۳_۱۱۷۵م)

پس از درگذشت سنقر، با اینکه وی چند پسر داشت امیران و فرماندهان لشکر برادر او زنگی بن مودود را که در آن هنگام در شیراز نبود حکومت برداشتند در آغاز کار او سابق شوهر خواهرش و الب ارسلان سلغری به مخالفت برخاستند اما کاری از پیش نبردند و هردو کشته شدند زنگی بن مودود اوایل حکومتش به اصفهان نزد سلطان ارسلان بن طغرل سلجوقی رفت ت و سلطان ارسلان رسماً اتابکی ایلات فارس را به او داد و به شیراز بازش گردانید.

چون زنگی بن مودود در سالهای اول حکومت بر سپاهیان سخت مب گرفت، آنان اتابک شو مله فرمانروای خوزستان را بر ضد زنگی بن مودود برانگیختند. شومله به شیراز تاخت و اتابک زنگی ناگزیر شهر را رها کرد و بعد اتابکان شبانکاره پناه برد و اندکی بعد به کمک این اتابکان، شو مله را که با مردم و لشکریان بدرفتاری پیشه کرده بود ازشیراز راند.

زنگی در دوران حکومت خود با اتابکان کرمان هم روابطی داشت چنان که به هنگام نزاع این اتابکان بر سر حکومت در آغاز لشگری در اختیار ملک تورانشاه نهاد تا بر برادرش بهرامشاه غلبه یابد چندی بعد نیز قطب الدین محمدبزغوش وتاج الدین خلج با لشکر وساز وبرگی که زنگی بدانان داده بود روی به کرمان نهادند و تورانشاه و اتابک یزد به بم گریختند مدتی در کرمان بود و چون زنگی بن موجود در گذشت آنجا را ترک کرد

زنگی بن مودود در دوران حکومت خود چند بار هم با قطب الدین مبارز شبانکاره ای به نبرد پرداخت اما از عهده وی بر نیامد وی سرانجام پس از ۱۴ سال حکومت در اواخر سال ۵۷۱ق درگذشت و در شیراز به خاک سپرده شد(.درباره مرگش که به غلط درسال۵۵۷ق دانسته شده )

زنگی بن مودود پادشاهی دادگر اما مگی با همسایگان خود و مدارا رفتار می‌کرد.، وصاف او را ستوده و فرمانروایی خردمند نیکبخت روشن روانش خوانده است.

زنگی در آبادانی فارس به ویژه شیراز می‌کوشید چنانکه عمارات جدید احداث کرد .وبرای هر یک موقوفه ای معین نمود 

۳_مظفرالدین تلکه ای بن زنگی(۵۷۱_۵۹۱ق،/۱۱۷۵_۱۱۹۵م)

تله در۵۷۱ به جای پدر نشست و لقب مظفرالدین هم یافت بیشتر مورخان چون رشید الدین بن فضل الله ،وصاف،زرکوب شیرازی ومیر خواند»، جلو س تکله او را در همان سال دانسته اند اما فصیح خوافی و ابن اثیر در این‌باره راه خطا پیموده اند.خاصه ابن اثیر با اینکه معاصر زنگی و پسران او تکله و سعد بوده در گزارش حوادث سالهای۵۵۴و۵۵۵ق، از پادشاه وقت فارس یاد کرده ونیز در حوادث سال ۵۵۶ق،از زنگی بن دکلا(=تکلی)سخن رانده است.( ۲۶۹/۱۱)، یعنی زنگی را پسرت تکله می دانسته و در واقایع ۶۰۷ و ۶۱۴ و ۶۲۱ و ۶۲۲ق همه جا از سعدبن دکلا یاد کرده و تصور می کرده که سعد  پسر تکله بوده است.( قزوینی ، محمد، تعلیقات ۳۴۹)

تکله چون فرمانروایی یافت به درخواست وی خلیفه عباسی او را خلعت فرستاد که در صفحه ۴۱ منتخب التواریخ آمده است از وقایع مهم دوران اوج نبرد با پادشاهان عراق بوده که سبب شد صاحب خزائن و اموال فراوان گردد.

درسال ۵۷۵ق در غیبت تکله اتابک پهلوان محمد بن ایلدگز اپارات حمله برد و در شیراز به قتل و غارت پرداخت چون تکله شهر باز آمد در ترمیم خرابی ها و استمالت مردم کوشید از دیگر حوادث مهم اثر توکل قیام پسر ‏عمش قطب الدین طغرل بن سنقر بود عاشوری پردامنه پدید آشوبی پردامنه پدید آوردند اما سرانجام شکست خورد و به ایگ و دارابجرد گریخت و چون در آنجا و دستگیر شد تکله دستور تا چشمانش را کور کردند گفتن وی دیگر بار دست به عصیان زد و اینبار به قتل رسید . زرکوب صفحه ۷۴

در همین ایام ترکمنان که از مدت ها پیش تاخت و تاز خود را آغاز کرده بودن روی و کرمان نهادند و کرمانیان و ملک تورانشاه برای دفع آنها ازت تکه که در این هنگام سیرجان را نیز در اختیار داشت یاری خواست سپاهی به فرماندهی مجاهد گرگانی به کرمان فرستاد این لشگردر مشیر مستقر شد اما از مقابله با غزهاخودداری کرد غزها کرمان را تصرف کردند و قطعا م پرداختند در این نبردها مجاهد گورکانی که به باغین آمده بود نیز هلاک شد و سپاه فارس بی هیچ جنگی راه بازگشت در پیش گرفت( افضل الدین،۸۷،۸۹:محمد بن ابراهیم،۱۲۶_۱۲۸)

در همین سال اتابک محمدشاه بنز بهرامشاه حاکم کرمان از آل قاورد(ه م) از برابر غزها گریخت و به فارس آمد و از تکله استمداد کرد اما تکل درگیر نبرد با طغرل بن سنقر پسرعمش بود توجهی نکرد(همو،۱۳۹؛صفا۱۹/۲).

از وقایع و دیگر زمان نبرد های مکرر او با ۱۰۰۰ اسب از اتابکان لرستان بود که تقریباً در این جنگ ها شکست خورد و بخشی از متصرفات خود را از دست داد تکله در سال ۵۸۳ق به اطاعت قزل ارسلان سلجوقی در آمد. اما سلطان طغرل بن ارسلان تکله را  خوش نمیداشت و می خواست فارس را به رکن‌الدین سامان یزد واگذارد. و متعاقب آن را رکن الدین شیراز را محاصره کرد ولی کاری از پیش نبرد و به اسارت افتاد اما تکله باو  مهربانی کرد و به یزد بازش گردانید. سرانجام تکله پس از بیست سال پادشاهی در گذشت دکلمه پادشاه و عارف منش و دیندار بود و کرداری پسندیده داشت و با مردم به نیکویی رفتار می‌کرد و درویشان و عارفان را بزرگ می داشت و به روایت جنید شیرازی یکبار و خدمت شیراز زین الدین مظفر بن روزبهان بن طاهر از صوفیان وقت شیراز رفت و شیخ او را موعظه کرد و تکله بسیار بسیار گریست با آنکه می توانست به آسانی سرزمین های مجاور خود چون کرمان را متصرف شود لیکن از به همسایگان همواره پرهیز می‌کرد

سعدی شیرازی در بوستان حکایتی از نیک نفسی و قناعت و بی اعتنائی وی به پادشاهی نقل کرده(ص۵۵). از شاعران دیگر از دین بنجر قصاید ای به عربی و فارسی در ستایش تکل سروده است( زرکوب صفحه ۷۴)

وزیر تکله امین الدین کازرونی قد مردی باش آمد و بلند همت بود و به کرم و بخشش در عصر خود شهرت بسیار داشت امین الدین که در آغاز نایب ابن دارست بود، در آبادانی فارس و به ویژه شیراز بسیار کوشید از بناهای مسجدی در نزدیکی جامع عتیق و یک رباط  مسجد امینی شیراز است. پس از مرگش مردم شیراز از کرامات او بسیار سخن می راندند(بیضاوی،همانجا؛اقبال،۳۸۲:قزپینی،محمد،تعلیقات،۳۴۸،۳۴۹.زکوب،خواند میر ،دستور۲۳۷)

۴_قطب الدین طغرل بن سنقر)۵۹۱_۵۹۹ق/۱۱۹۵_۱۲۰۳م).

حوادث زندگی او آشفته و مبهم است گروهی از مورخان به گونه‌ای که در شرح دوران تکله گذشت گفتند که طغرل در شورش دوم پس از دستگیری به دست تکله به قتل رسید از این رو روشن نیست که وی چگونه پس از تکله بر جای او نشسته است. اگر این نکته را که پاره‌ای از مآخذ اشاره کرده‌اند سعد بن زنگی برادرت کرده در آغاز حکومت با شورش طغرل مواجه بود بپذیریم باید نتیجه گرفت که طغرل در ایام تکنوکده به قدر نرسیده و در میان سالهای ۵۹۱ تا ۵۹۹ بین طغرل و سرد بر سر قدرت در فارس مجادله بوده و طغرل در این ایام کشته شده است و گفته وصاف صفحه ۸۷ طغرل در میدان جنگ کشته شد اما همو. ضمن برشمردن حکام سلغری پس از تکله  از طغرل اشاره کرده است منهاج سراج(۲۷۱/۱)و زرکوب شیرازی صفحه ۷۵ نوشته اند که بی فاصله پس از تکله سعد بن زنگی با حکومت نشست.(میر خواند(۶۰۸/۴) وخواند میر(همانجا) هم تنها به اقتباس گفته های وصاف پرداخته. و تال را پادشاهی هنرمند و هنرپرور خواندند و به گفته آنان وی عاقبت توسط تکله از پای درآمد

یحیی بن عبدالله لطیف قزوینی ونیز غفاری از نبردهای متعالی طغرل با سعد بن زنگی سخن گفته و دوره پادشاهی طغرل را در فارس ۹ سال دانستند به روایت آنان تا آخر را سرانجام سعد دست گیر کرده است عباس اقبال بی آنکه این اخبار مختلف را باهم مقایسه کند نتیجه گرفته ارطغرل سرانجام در ۵۹۹ق به دست سعد از میان برداشته شده است صفحه ۳۸۲ و ۳۸۳

لقب طغرل محقق دین بوده و اینکه محمد قزوینی در رسالة ممدوحین شیخ سعدی(ص۷۱۷) عقب همه سلغریان را مظفرالدین دانسته که با ا این ترتیب نمی تواند صحیح باشد 

۵_ مظفرالدین سعد بن زنگی(۵۹۹_۶۲۳ق/۱۲۰۳_۱۲۲۶م)،

پنجمین پادشاه سلسله سلغری و یکی از برجسته ترین و مشهورترین آنها بود ازتاریخ جلوس اطلاع دقیقی در دست نیست چنان که پیش از این یاد شده حوادث فارس پس از تکرار آشفته و در هاله ای از ابهام قرار گرفته است اگر دوره حکومت سد به گفته برخی منابع ۲۸ و ۲۹ سال باشد و می بایست در سال ۵۹۳ یا ۵۹۴ق بر تخت نشسته باشد عباس اقبال در صفحه ۳۸۳ بر خلاف این نظر معتقد است سخن حمدالله مستوفی که در گیری تور را در سال ۵۹۹ دانسته صحیح به هر حال در آغاز پادشاهی سعد در فارس  قحطی و گرانی سختی رخ داد و گونه‌ای که مردم برای سدجوع،گوشت دیگر را می خوردند. از آن پس ویروس  وبا شیوع یافت که خلقی انبه را از پای درآورد عبدالله موصوفی (صفحه ۵۰۵ ،۵۰۴)، در این میان سعدبن زنگی از آشفتگی اوضاع کرمان استفاده کرد با حمله با آن شرم نظام‌الدین محمود حاکم آنجا را برافکند وکرمان را به تصرف درآورد بعد یک هفته در آنجا توقف کرد و با برادر زاده خود عماد الدین محمد بن زیدان را به حکومت آن شهر گماشت و خود به شیراز برگشت

عماد الدین محمد در۶۰۰ق به شهر وارد شد و مورد استقبال مردم قرار گرفت کرمان از این تاریخ تا۶۰۷قدراختیار سلغریان بوده سعد بن زنگی با اتابکان آذربایجان هم مناقشاتی داشت، به گونه ای که وقتی در ۶۰۰ق به قصد تفریح از شیراز بیرون رفت اتابک ازبک بن جهان پهلوان با آنجا حمله برد و به قتل غارت پرداخت در ۶۱۳ یا۶۱۴ ق سعد بن زنگی به قصد تسخیر عراق و آذربایجان به سوی روی رفت و این شهر را با قزوین و خوار سمنان تسخیر کرد و در نزدیکی ری سلطان محمد خوارزمشاه به بغداد می‌رفت رو به رو شد سعد به تصور و اینکه سپاه مقابل متعلق به اتابک آذربایجان است با اینکه بیش از هفتصد سوار همراه نداشت با سلطان به نبرد پرداخت اما شکست خورد خسارت افتاد و با وساطت مرگ زوزن بدان قرار که پسرا خود زنگی را گروگان نزد خوارزمشاه گذارد و هر سال بخشی از محصول و فارس را به خوارزم بفرستد و افزون بر آن استخر و اشکنوان قلعه مستحکم فارس را در اختیار سلطان محمد قرار دهد آزاد شد و همچنین به پیشنهاد سلطان محمد خوارزمشاه ملک خاتون یکی از دختران فرد به عقد جلال الدین فرزند سلطان در آمد و قرار شد در ممالک فارس خود به نام خوارزمشاه خوانده شود و به دنبال آن سعد به قزوین رفت تا رهسپار فارس گردد سفر گروهی از لشکریان خوارزمشاه به فرماندهی اختیار المالک امیر حاجی سعد را همراهی می کردند از آن سوی ابوبکر فرزند سرد پس از شنیدن خبر اسارت پدر در شیراز خود به نام خود خواند و چون شرایط مساله را اهانت آمیز می دانست با سعداز در مخالفت درآمد و راه ورودش او را بر شیراز بست اما نبردی رویداد ابوبکر دستگیر شد و به دستور سعد به زندان افتاد و پس از ورود به شیراز دخترش ملک خاتون را با تشریفات تمام نزد خوارزمشاه فرستاد ابوبکر بن سعد هم سال‌ها در زندان بود تا اینکه به وساطت سلطان جلال الدین خوارزمشاه هنگام بازگشت وی از هند خلاص شد سعد بن زنگی به منظور توسعه قلمرو فرمانروایی خود چند بار به مناطق مجاور حمله برد یک بار به بهانه یاری شولان دفع اتابک تکله از اتابکان لرستان فرستاد و جمال الدین عمر لا لبایی را که عم زاده هزار اسب بود و حکومت در لرستان منصوب کرد اما جمال الدین در نبرد کشته شد و لشکریان سعد روی به هزیمت  نهادند افزون بر آن سعد پیوسته با قطب الدین مبارز شبانکاره ای حاکم عالم و دانشمند بود منازعه می کرد و نامه های تند به همدیگر می فرستادند محمد شبانکاره ای به پاره ای از این منازعات در مجموع الانسال اشاره کرده است صفحه ( ۱۵۸ و ۱۵۹ و ۱۸۳)

حادثه دیگر در این ایام حمله غیاث الدین پیر شاه پسر کوچک سلطان محمد خوارزمشاه به فارس بود سعد که به مقابله رفته بود چون یارای مقاومت در خود ندید روی و گریز نهاد و غیاث الدین پس از غارت اموال برجای مانده و غارت شهر بازگشت سعد بن زنگی دوباره وارد شیراز شد، چند روز پس از این حادثه جلال الدین خوارزمشاه که از برابر مغولان میگریخت به فارس آمد و وزیر خود شرف الملک را نزد س سعد فرستاد بنا بر پاره‌ای روایات سعدکه از استقبال جلالدین طفره رفت  پسرش سلغر شاه را با ۵۰۰ سوار نزد سلطان فرستاد. جلال الدین هم ‏سلغرشاه راقرانداش لقب داد و روی به شیراز نهاد از آن پس تا پایان زندگی سعد حادثه قابل‌توجه رخ نداد منابع وفات صدرا در ۶۲۳ تا ۶۲۸ق دانسته اند. اما تاریخ دقیق درگذشت او را قطب الدین محمد سیرافی در شهر قصیده‌ اشکنوا نیه که نسخه خطی از آن در دست است به صراحت شب چهارشنبه ۱۲ ذیقعده ۶۲۳ ذکر کرده است پیکرش را در شیراز در جایی نزدیکی محله بال کت که بعدها به دست ابش خاتون در آنجا رباط ابش عمارت شد به خاک سپردند این جایگاه پس از آن و صورت آرامگاه خانوادگی سلغریان درآمد و بیشتر فرمانروایان این دودمان در این محل مدفون شدند زرکوب صفحه ۷۸

طغرای سعد در صدر فرمان ها این عبارات بودند وارث ملک سلیمان سر قبر سلطان مظفرالدینا و والدین تهمتن سعد بن اتابک زنگی ناصر امیرالمومنین(وصاف ۹۰_۹۱)

 ساعت مزنگی پادشاهی شجاع و دادگر بود و با مردم مدارا و مروت رفتار می‌کرد در سایه اقدامات او فارس آباد شد و مردم در آسایش می زیستند (جنیدصفحه ۲۱۵،،زرکوب،۷۵)سعد دانشمندان را می نواخت و عارفان اعتقاد داشت شمس قیس رازی که سالیانی در دستگاه سعد بود در کتاب خود المعجم ضمن شرح مجالس وی بزرگواری او را ستوده است او هر سال همراه قافله حجاج اعلمی می فرستاد و چون قافله بازمی‌گشت علم را بر خرگاه خود نصب میکرد و هر روز هنگام ورود به نماز در برابر آن می گذارد با اینهمه فرمانروایی تجمعل خا بود که گفتند خراج سالانه یک ولایت از سرزمین فارس صرف هزینه جامه اومی شد وزرات سعد را در دوران حکومت نسبتا طولانی حدود ۲ تن بر عهده داشت نخست رکن الدین محمد بن صلاح الدین معروف به رکن‌الدین صلاح کرمانی که ابتدا در دستگاه ملک  دینارغز وزارت داشت. و یک بار به زندان افتاده بود اما پس از  رها یی پایگاهی عالی تر یافت.وسعد اورابه وزارت خود برگزید چندی بعد از این از مقام خود معزول شد و سعدی یکی از دانشمندان و شاعران فارسی یعنی خواجه عمید الدین ابونصراسعدابزری فارسی را به وزارت خود بر گماشت و او تا پایان پادشاهی سعد در این مقام ماند

۶_ مظفرالدین ابوبکر بن سعد(۶۲۳_۵ جمادی الاخر ۶۵۸ق/۱۲۲۶_۱۹مه۱۲۶۰م)،نامورترین پادشاه سلغری است

۷_ مظفرالدین سعد بن ابی بکر(د ۱۷ جمادی الاخر ۶۵۸ق/۲ ژوئن۱۲۶۰م)

 از زمان ولیعهدی برای خود در شیراز دیوان و دستگاهی داشت از سوی پدر به ماموریت های ی میرفت سعدی بنابر قول مشهور تخلص خود راه از نام سعد بر گرفت( قزوینی و محمد ، همان۲ /۶۸۸ _۶۸۹)، سعد بن ابی بکر در حدود سال ۶۵۳ق به دستور پدر رهسپار درگاه ارغون شد اعلام اطاعت و انقیاد کند دیگر بار پس از فتح بغداد به دست هلاکوخان به رسم تهنیت عازم آن شهر شد و در ۷ شعبان ۶۵۶ و اردوی هلاکوخان رسید و در مورد مرحمت و ملاطفت قرار گرفت بعد هم چون هلاکو لرستان را فتح کرد الگوی رپ و در راه بازگشت در تفرج به بیماری سختی دچار شد و همانجا خبر مرگ پدرش ابوبکر به وی رسید و متعاقب  آن در شیراز خطبه حکومت به نام او خوانده شد و سکه به نام ضرب گردید سعد بن ابی بکر از همانجا بسته به نفرتی که از خواجه فخرالدین ابوبکر وزیر پدر داشت دستور قتل او را صادر کرد اما پیش از آنکه این حکم اجرا شود خود در اثر همان بیماری درگذشت جسدش را به شیراز بردن و در مدرسه عزیزیه که زنش ترکان خاتون در نزدیکی دروازه دولت شیراز بنا نهاده  بود به خاک سپردند سعد بن ابی بکر در هنگام مرگ ۳۷ سال سن دشت ،

۸_ عضدین محمد بن سعد بن

ابی بکر(۶۵۸_۶۶۰/۱۲۶۰_۱۲۶۲م) دوازده ساله بود و جای پدر نشست و لقب سلطان عضدالدین یافت

اما کارهارا مادرش ترکان خاتون دختر قطب الدین محمود شاه اتابک یزد اداره می کرد پادشاهی محمد بن سعد هم چندی نپاید با او در ذیحجه ۶۶۰ از بام فرو افتاد و در گذشت 

شبانکاره ای نقل کرده است که فوت محمدبن سعد در اثر ضربه لگدی بوده که مادرش ترکان خاتون بر او نواخت و وی را عمدا کشت( صفحه ۱۸۵)

در این خبر صحیح باشد باید گفت ترکان خاتون خود دایه سلطنت داشته و به تدریج موانع را از سر راه خود بر می داشته است

 پیکر محمد بن صدرا در مدرسه عضدیه  شیراز در نزدیکی مدفن پدر از سعد به خاک سپردند

۹_ محمد شاه بن سلغر شاه بن سعد بن زنگی(۶۶۰_۶۱ق/۱۲۶۲_۱۲۶۳م) پس از درگذشت محمد بن سعد مادرش ترکان خاتون با رایزنی امرای دولت پسر عم محمد به نام محمد شاه بن سلغر شاه بن سعد زنگی را که داماد شد. به پادشاهی برداشت محمد شاه

اتابکان فارس، سلسله ای از پادشاهان محلی ایران معروف به آل سلغر، اتابکان سلغری وسلغریان یازده تن از آنان ‏۵۴۳تا۶۸۵ق/۱۱۴۸_۱۲۸۶م بر سرزمین پارس و مناطق مجاور آن حکومت راندند گروهی از مورخان چون خواند میر(حبیب السیر،۲/۵۶) یحیی بن عبداللطیف قزوینی(ص۱۹۴) دوره فرمانروایی اتابکان را در فارس ۱۲۰ سال ضبط کرده و بیشتر دوران حکومت ابش خاتون راکه در تبریز به سر می‌برد حکومت فارس را در اختیار داشت به حساب می آوردند

سلغر نیای این دودمان از جمله امیران ترک نژاد طایفه غر‌‌‌، در خراسان بازی دستان خود به تاخت و تاز روزگار می گذراندند و سپس به طغرل سلجوقی که به تازگی ایران را تصرف کرده بود پیوسته در دستگاه منصب حاجبی یافت(خواند میر،دستور۲۳۶) سلغر پس از آن به حوالی فارس رفت و در مناطقی چون کهگیلویه به ییلاق و قشلاق پرداخت(غفاری،۱۲۵) پیش از آنکه  اتابکان سلغری فارس، در آن دیار مستقر شوند این منطقه سراسر به تصرف است سلجوقیان در آمده بود و آنان همچون دیگر  ایلات ایران حاکمی با عنوان اتابک بدان جا روانه کرده بودند آخرین اتابک برگزیده سلجوقیان عراق در فارس بوزابه نام داشت. که به روایتی از فرزند زادگان سلغر بود بوزابه را ملک شاه بن محمود بن محمد، از سلاجفه عراق، همراه با برادر خود محمد به فارس فرستاد اما آنان چون به اصفهان رسیدن سر به شورش برداشتند بوزا به محمد را به جای ملک به سلطنت برداشت.اما ملکشاه به مقابله آمد وبوزابه را در جنگی(۵۴۱ق) به قتل رساند دو سال بعد سنقر بن مودود که به روایتی برادرزاده بوزابه بود (زرکوب ص۷۱) بی‌درنگ به شیراز آمد و آنجا را تصرف کرد و حکومت سلغریان را رسمااین سال بنیاد نهاد(همو،۷۲_۷۱،اقبال،۳۷۹) حکومت سلغریان در فارس مستقل نبود آنان در آغاز از سوی سلجوقیان و پس از آن تا حمله مغول زیر نفوذ پادشاهان خوارزم فرمان می راندند و سرانجام به اطاعت مغولان و ایلخانان گردن نهادند و بدین گونه فارس را تا مدت ها از خطر مهاجمان نگهداری کردند.(همو۳۸۰_۳۷۹) اتابکان سلغری در ایام مغولان هرچند باجگزار ایشان بودند اما نه تنها قلمرو خود را از هجوم مغولان حفظ کردند بلکه فارس را پایگاهی گردانیدند برای دانشمندان ادیان و شاعرانی که سراسر ایرانی به شیراز روی می آوردند از دودمان سلغریان این کسان به فرمانروایی رسیدند

۱_مظفرالدین سنغر بن مودود (۵۴۳_۵۸۸ق/۱۱۴۸_۱۱۶۳م).

او پیش از آنکه حکومتی در فارس تشکیل دهد به فرمان سلطان سنجر(د۵۵۲ق) آخرین فرمانروای سلاجقه بزرگ و تا آماده شده بود.(منهاج۱/.۲۵۸_۲۶۸) پس از قتل بوزا به در نبرد با ملک شاه لن محمود سنقر از فارس رانده شد و ملکشاه فارس را نت صراف در آورد اما دو سال بعدسنقربه شیراز آمد و سلسله اتابکان را بنیاد نمود.

وی در آغاز استقرار در فارس و با خطر  یعقوب به ارسلان مشهور به اتابک شو مله از خوزستان به فارس تاخته بود روبرو شد ولی او را درهم شکست و حملات بعدی اتابک شو مله نیز به جایی نرسید پس از درگذشت سلطان سنجر چند تن از برادر زادگان او به فارس آمدند اما سنقر آنان را به شیراز راه نداد و به استخر فرستاد و دستور داد تا نیازهای زندگی آنان را برآورند و خود تا چند وقت به نام اتابک بر آن فرمان راند سنقر همچنین چند بار با اتابکان شبانکاره برای تصرف قسمت های بیشتری از ایلات فارس به نبرد پرداخت و آنان را به عقب راند در همین ایام الدگز موسسه سلسله اتابکان آذربایجان از قلمرو اتابکان فارس کرد اما سنقر در این میان درگذشت و جانشین او زنگی بن مودود اینترنت ناگزیر به اطاعت از ایلد گز و رکن الدین ارسلان شاه سلجوقی تن در داد و هدیه های گران فرستاد و خود شخصاً به دیدار ارسلان شاه به اصفهان رفت با اینکه اطلاعات را از او اظهار خوشنودی کرده بود از اتابک ایلدگز سخت بیمناک بود مرگ سنقر در ۵۵۸ قمری اتفاق افتاد مقبره او در یکی از دیوان های مدرسه سنقریهٔ شیراز که خود ساخته بود هست . همدان به زیارتش می‌رفتند و قضات و اصحاب دعوای  در آن جایگاه سوگند می‌دادند . و در آن زمان سنقر را به دادگری ستوده و گفته اند که وی در دوران حکومت خود قوانین ظالمانه را برانداخت  در آبادانی قلمرو و می‌کوشید و مساجد و مدرسه هاو رباطهایی ساخته و موقوفاتی برای هر یک معین کرد در این مدارس از همان زمان گروه بسیاری به تحصیل علم سرگرم بودند سنقر مسجد جامعی در شیراز بنیان نهاد و خود هر شب در آنجا به عبادت می پرداخت وزارت سنقر بر عهده تاج الدین ابن دارست شیرازی بود ابن دارست پیش از آن وزارت مسعود بن محمود سلجوقی و سپس وزارت بوزا به را بر عهده داشت

۲_  مظفرالدین زنگی بن مودود(۵۵۸_۵۷۱ق/۱۱۶۳_۱۱۷۵م)

پس از درگذشت سنقر، با اینکه وی چند پسر داشت امیران و فرماندهان لشکر برادر او زنگی بن مودود را که در آن هنگام در شیراز نبود حکومت برداشتند در آغاز کار او سابق شوهر خواهرش و الب ارسلان سلغری به مخالفت برخاستند اما کاری از پیش نبردند و هردو کشته شدند زنگی بن مودود اوایل حکومتش به اصفهان نزد سلطان ارسلان بن طغرل سلجوقی رفت ت و سلطان ارسلان رسماً اتابکی ایلات فارس را به او داد و به شیراز بازش گردانید.

چون زنگی بن مودود در سالهای اول حکومت بر سپاهیان سخت مب گرفت، آنان اتابک شو مله فرمانروای خوزستان را بر ضد زنگی بن مودود برانگیختند. شومله به شیراز تاخت و اتابک زنگی ناگزیر شهر را رها کرد و بعد اتابکان شبانکاره پناه برد و اندکی بعد به کمک این اتابکان، شو مله را که با مردم و لشکریان بدرفتاری پیشه کرده بود ازشیراز راند.

زنگی در دوران حکومت خود با اتابکان کرمان هم روابطی داشت چنان که به هنگام نزاع این اتابکان بر سر حکومت در آغاز لشگری در اختیار ملک تورانشاه نهاد تا بر برادرش بهرامشاه غلبه یابد چندی بعد نیز قطب الدین محمدبزغوش وتاج الدین خلج با لشکر وساز وبرگی که زنگی بدانان داده بود روی به کرمان نهادند و تورانشاه و اتابک یزد به بم گریختند مدتی در کرمان بود و چون زنگی بن موجود در گذشت آنجا را ترک کرد

زنگی بن مودود در دوران حکومت خود چند بار هم با قطب الدین مبارز شبانکاره ای به نبرد پرداخت اما از عهده وی بر نیامد وی سرانجام پس از ۱۴ سال حکومت در اواخر سال ۵۷۱ق درگذشت و در شیراز به خاک سپرده شد(.درباره مرگش که به غلط درسال۵۵۷ق دانسته شده )

زنگی بن مودود پادشاهی دادگر اما مگی با همسایگان خود و مدارا رفتار می‌کرد.، وصاف او را ستوده و فرمانروایی خردمند نیکبخت روشن روانش خوانده است.

زنگی در آبادانی فارس به ویژه شیراز می‌کوشید چنانکه عمارات جدید احداث کرد .وبرای هر یک موقوفه ای معین نمود 

۳_مظفرالدین تلکه ای بن زنگی(۵۷۱_۵۹۱ق،/۱۱۷۵_۱۱۹۵م)

تله در۵۷۱ به جای پدر نشست و لقب مظفرالدین هم یافت بیشتر مورخان چون رشید الدین بن فضل الله ،وصاف،زرکوب شیرازی ومیر خواند»، جلو س تکله او را در همان سال دانسته اند اما فصیح خوافی و ابن اثیر در این‌باره راه خطا پیموده اند.خاصه ابن اثیر با اینکه معاصر زنگی و پسران او تکله و سعد بوده در گزارش حوادث سالهای۵۵۴و۵۵۵ق، از پادشاه وقت فارس یاد کرده ونیز در حوادث سال ۵۵۶ق،از زنگی بن دکلا(=تکلی)سخن رانده است.( ۲۶۹/۱۱)، یعنی زنگی را پسرت تکله می دانسته و در واقایع ۶۰۷ و ۶۱۴ و ۶۲۱ و ۶۲۲ق همه جا از سعدبن دکلا یاد کرده و تصور می کرده که سعد  پسر تکله بوده است.( قزوینی ، محمد، تعلیقات ۳۴۹)

تکله چون فرمانروایی یافت به درخواست وی خلیفه عباسی او را خلعت فرستاد که در صفحه ۴۱ منتخب التواریخ آمده است از وقایع مهم دوران اوج نبرد با پادشاهان عراق بوده که سبب شد صاحب خزائن و اموال فراوان گردد.

درسال ۵۷۵ق در غیبت تکله اتابک پهلوان محمد بن ایلدگز اپارات حمله برد و در شیراز به قتل و غارت پرداخت چون تکله شهر باز آمد در ترمیم خرابی ها و استمالت مردم کوشید از دیگر حوادث مهم اثر توکل قیام پسر ‏عمش قطب الدین طغرل بن سنقر بود عاشوری پردامنه پدید آشوبی پردامنه پدید آوردند اما سرانجام شکست خورد و به ایگ و دارابجرد گریخت و چون در آنجا و دستگیر شد تکله دستور تا چشمانش را کور کردند گفتن وی دیگر بار دست به عصیان زد و اینبار به قتل رسید . زرکوب صفحه ۷۴

در همین ایام ترکمنان که از مدت ها پیش تاخت و تاز خود را آغاز کرده بودن روی و کرمان نهادند و کرمانیان و ملک تورانشاه برای دفع آنها ازت تکه که در این هنگام سیرجان را نیز در اختیار داشت یاری خواست سپاهی به فرماندهی مجاهد گرگانی به کرمان فرستاد این لشگردر مشیر مستقر شد اما از مقابله با غزهاخودداری کرد غزها کرمان را تصرف کردند و قطعا م پرداختند در این نبردها مجاهد گورکانی که به باغین آمده بود نیز هلاک شد و سپاه فارس بی هیچ جنگی راه بازگشت در پیش گرفت( افضل الدین،۸۷،۸۹:محمد بن ابراهیم،۱۲۶_۱۲۸)

در همین سال اتابک محمدشاه بنز بهرامشاه حاکم کرمان از آل قاورد(ه م) از برابر غزها گریخت و به فارس آمد و از تکله استمداد کرد اما تکل درگیر نبرد با طغرل بن سنقر پسرعمش بود توجهی نکرد(همو،۱۳۹؛صفا۱۹/۲).

از وقایع و دیگر زمان نبرد های مکرر او با ۱۰۰۰ اسب از اتابکان لرستان بود که تقریباً در این جنگ ها شکست خورد و بخشی از متصرفات خود را از دست داد تکله در سال ۵۸۳ق به اطاعت قزل ارسلان سلجوقی در آمد. اما سلطان طغرل بن ارسلان تکله را  خوش نمیداشت و می خواست فارس را به رکن‌الدین سامان یزد واگذارد. و متعاقب آن را رکن الدین شیراز را محاصره کرد ولی کاری از پیش نبرد و به اسارت افتاد اما تکله باو  مهربانی کرد و به یزد بازش گردانید. سرانجام تکله پس از بیست سال پادشاهی در گذشت دکلمه پادشاه و عارف منش و دیندار بود و کرداری پسندیده داشت و با مردم به نیکویی رفتار می‌کرد و درویشان و عارفان را بزرگ می داشت و به روایت جنید شیرازی یکبار و خدمت شیراز زین الدین مظفر بن روزبهان بن طاهر از صوفیان وقت شیراز رفت و شیخ او را موعظه کرد و تکله بسیار بسیار گریست با آنکه می توانست به آسانی سرزمین های مجاور خود چون کرمان را متصرف شود لیکن از به همسایگان همواره پرهیز می‌کرد

سعدی شیرازی در بوستان حکایتی از نیک نفسی و قناعت و بی اعتنائی وی به پادشاهی نقل کرده(ص۵۵). از شاعران دیگر از دین بنجر قصاید ای به عربی و فارسی در ستایش تکل سروده است( زرکوب صفحه ۷۴)

وزیر تکله امین الدین کازرونی قد مردی باش آمد و بلند همت بود و به کرم و بخشش در عصر خود شهرت بسیار داشت امین الدین که در آغاز نایب ابن دارست بود، در آبادانی فارس و به ویژه شیراز بسیار کوشید از بناهای مسجدی در نزدیکی جامع عتیق و یک رباط  مسجد امینی شیراز است. پس از مرگش مردم شیراز از کرامات او بسیار سخن می راندند(بیضاوی،همانجا؛اقبال،۳۸۲:قزپینی،محمد،تعلیقات،۳۴۸،۳۴۹.زکوب،خواند میر ،دستور۲۳۷)

۴_قطب الدین طغرل بن سنقر)۵۹۱_۵۹۹ق/۱۱۹۵_۱۲۰۳م).

حوادث زندگی او آشفته و مبهم است گروهی از مورخان به گونه‌ای که در شرح دوران تکله گذشت گفتند که طغرل در شورش دوم پس از دستگیری به دست تکله به قتل رسید از این رو روشن نیست که وی چگونه پس از تکله بر جای او نشسته است. اگر این نکته را که پاره‌ای از مآخذ اشاره کرده‌اند سعد بن زنگی برادرت کرده در آغاز حکومت با شورش طغرل مواجه بود بپذیریم باید نتیجه گرفت که طغرل در ایام تکنوکده به قدر نرسیده و در میان سالهای ۵۹۱ تا ۵۹۹ بین طغرل و سرد بر سر قدرت در فارس مجادله بوده و طغرل در این ایام کشته شده است و گفته وصاف صفحه ۸۷ طغرل در میدان جنگ کشته شد اما همو. ضمن برشمردن حکام سلغری پس از تکله  از طغرل اشاره کرده است منهاج سراج(۲۷۱/۱)و زرکوب شیرازی صفحه ۷۵ نوشته اند که بی فاصله پس از تکله سعد بن زنگی با حکومت نشست.(میر خواند(۶۰۸/۴) وخواند میر(همانجا) هم تنها به اقتباس گفته های وصاف پرداخته. و تال را پادشاهی هنرمند و هنرپرور خواندند و به گفته آنان وی عاقبت توسط تکله از پای درآمد

یحیی بن عبدالله لطیف قزوینی ونیز غفاری از نبردهای متعالی طغرل با سعد بن زنگی سخن گفته و دوره پادشاهی طغرل را در فارس ۹ سال دانستند به روایت آنان تا آخر را سرانجام سعد دست گیر کرده است عباس اقبال بی آنکه این اخبار مختلف را باهم مقایسه کند نتیجه گرفته ارطغرل سرانجام در ۵۹۹ق به دست سعد از میان برداشته شده است صفحه ۳۸۲ و ۳۸۳

لقب طغرل محقق دین بوده و اینکه محمد قزوینی در رسالة ممدوحین شیخ سعدی(ص۷۱۷) عقب همه سلغریان را مظفرالدین دانسته که با ا این ترتیب نمی تواند صحیح باشد 

۵_ مظفرالدین سعد بن زنگی(۵۹۹_۶۲۳ق/۱۲۰۳_۱۲۲۶م)،

پنجمین پادشاه سلسله سلغری و یکی از برجسته ترین و مشهورترین آنها بود ازتاریخ جلوس اطلاع دقیقی در دست نیست چنان که پیش از این یاد شده حوادث فارس پس از تکرار آشفته و در هاله ای از ابهام قرار گرفته است اگر دوره حکومت سد به گفته برخی منابع ۲۸ و ۲۹ سال باشد و می بایست در سال ۵۹۳ یا ۵۹۴ق بر تخت نشسته باشد عباس اقبال در صفحه ۳۸۳ بر خلاف این نظر معتقد است سخن حمدالله مستوفی که در گیری تور را در سال ۵۹۹ دانسته صحیح به هر حال در آغاز پادشاهی سعد در فارس  قحطی و گرانی سختی رخ داد و گونه‌ای که مردم برای سدجوع،گوشت دیگر را می خوردند. از آن پس ویروس  وبا شیوع یافت که خلقی انبه را از پای درآورد عبدالله موصوفی (صفحه ۵۰۵ ،۵۰۴)، در این میان سعدبن زنگی از آشفتگی اوضاع کرمان استفاده کرد با حمله با آن شرم نظام‌الدین محمود حاکم آنجا را برافکند وکرمان را به تصرف درآورد بعد یک هفته در آنجا توقف کرد و با برادر زاده خود عماد الدین محمد بن زیدان را به حکومت آن شهر گماشت و خود به شیراز برگشت

عماد الدین محمد در۶۰۰ق به شهر وارد شد و مورد استقبال مردم قرار گرفت کرمان از این تاریخ تا۶۰۷قدراختیار سلغریان بوده سعد بن زنگی با اتابکان آذربایجان هم مناقشاتی داشت، به گونه ای که وقتی در ۶۰۰ق به قصد تفریح از شیراز بیرون رفت اتابک ازبک بن جهان پهلوان با آنجا حمله برد و به قتل غارت پرداخت در ۶۱۳ یا۶۱۴ ق سعد بن زنگی به قصد تسخیر عراق و آذربایجان به سوی روی رفت و این شهر را با قزوین و خوار سمنان تسخیر کرد و در نزدیکی ری سلطان محمد خوارزمشاه به بغداد می‌رفت رو به رو شد سعد به تصور و اینکه سپاه مقابل متعلق به اتابک آذربایجان است با اینکه بیش از هفتصد سوار همراه نداشت با سلطان به نبرد پرداخت اما شکست خورد خسارت افتاد و با وساطت مرگ زوزن بدان قرار که پسرا خود زنگی را گروگان نزد خوارزمشاه گذارد و هر سال بخشی از محصول و فارس را به خوارزم بفرستد و افزون بر آن استخر و اشکنوان قلعه مستحکم فارس را در اختیار سلطان محمد قرار دهد آزاد شد و همچنین به پیشنهاد سلطان محمد خوارزمشاه ملک خاتون یکی از دختران فرد به عقد جلال الدین فرزند سلطان در آمد و قرار شد در ممالک فارس خود به نام خوارزمشاه خوانده شود و به دنبال آن سعد به قزوین رفت تا رهسپار فارس گردد سفر گروهی از لشکریان خوارزمشاه به فرماندهی اختیار المالک امیر حاجی سعد را همراهی می کردند از آن سوی ابوبکر فرزند سرد پس از شنیدن خبر اسارت پدر در شیراز خود به نام خود خواند و چون شرایط مساله را اهانت آمیز می دانست با سعداز در مخالفت درآمد و راه ورودش او را بر شیراز بست اما نبردی رویداد ابوبکر دستگیر شد و به دستور سعد به زندان افتاد و پس از ورود به شیراز دخترش ملک خاتون را با تشریفات تمام نزد خوارزمشاه فرستاد ابوبکر بن سعد هم سال‌ها در زندان بود تا اینکه به وساطت سلطان جلال الدین خوارزمشاه هنگام بازگشت وی از هند خلاص شد سعد بن زنگی به منظور توسعه قلمرو فرمانروایی خود چند بار به مناطق مجاور حمله برد یک بار به بهانه یاری شولان دفع اتابک تکله از اتابکان لرستان فرستاد و جمال الدین عمر لا لبایی را که عم زاده هزار اسب بود و حکومت در لرستان منصوب کرد اما جمال الدین در نبرد کشته شد و لشکریان سعد روی به هزیمت  نهادند افزون بر آن سعد پیوسته با قطب الدین مبارز شبانکاره ای حاکم عالم و دانشمند بود منازعه می کرد و نامه های تند به همدیگر می فرستادند محمد شبانکاره ای به پاره ای از این منازعات در مجموع الانسال اشاره کرده است صفحه ( ۱۵۸ و ۱۵۹ و ۱۸۳)

حادثه دیگر در این ایام حمله غیاث الدین پیر شاه پسر کوچک سلطان محمد خوارزمشاه به فارس بود سعد که به مقابله رفته بود چون یارای مقاومت در خود ندید روی و گریز نهاد و غیاث الدین پس از غارت اموال برجای مانده و غارت شهر بازگشت سعد بن زنگی دوباره وارد شیراز شد، چند روز پس از این حادثه جلال الدین خوارزمشاه که از برابر مغولان میگریخت به فارس آمد و وزیر خود شرف الملک را نزد س سعد فرستاد بنا بر پاره‌ای روایات سعدکه از استقبال جلالدین طفره رفت  پسرش سلغر شاه را با ۵۰۰ سوار نزد سلطان فرستاد. جلال الدین هم ‏سلغرشاه راقرانداش لقب داد و روی به شیراز نهاد از آن پس تا پایان زندگی سعد حادثه قابل‌توجه رخ نداد منابع وفات صدرا در ۶۲۳ تا ۶۲۸ق دانسته اند. اما تاریخ دقیق درگذشت او را قطب الدین محمد سیرافی در شهر قصیده‌ اشکنوا نیه که نسخه خطی از آن در دست است به صراحت شب چهارشنبه ۱۲ ذیقعده ۶۲۳ ذکر کرده است پیکرش را در شیراز در جایی نزدیکی محله بال کت که بعدها به دست ابش خاتون در آنجا رباط ابش عمارت شد به خاک سپردند این جایگاه پس از آن و صورت آرامگاه خانوادگی سلغریان درآمد و بیشتر فرمانروایان این دودمان در این محل مدفون شدند زرکوب صفحه ۷۸

طغرای سعد در صدر فرمان ها این عبارات بودند وارث ملک سلیمان سر قبر سلطان مظفرالدینا و والدین تهمتن سعد بن اتابک زنگی ناصر امیرالمومنین(وصاف ۹۰_۹۱)

 ساعت مزنگی پادشاهی شجاع و دادگر بود و با مردم مدارا و مروت رفتار می‌کرد در سایه اقدامات او فارس آباد شد و مردم در آسایش می زیستند (جنیدصفحه ۲۱۵،،زرکوب،۷۵)سعد دانشمندان را می نواخت و عارفان اعتقاد داشت شمس قیس رازی که سالیانی در دستگاه سعد بود در کتاب خود المعجم ضمن شرح مجالس وی بزرگواری او را ستوده است او هر سال همراه قافله حجاج اعلمی می فرستاد و چون قافله بازمی‌گشت علم را بر خرگاه خود نصب میکرد و هر روز هنگام ورود به نماز در برابر آن می گذارد با اینهمه فرمانروایی تجمعل خا بود که گفتند خراج سالانه یک ولایت از سرزمین فارس صرف هزینه جامه اومی شد وزرات سعد را در دوران حکومت نسبتا طولانی حدود ۲ تن بر عهده داشت نخست رکن الدین محمد بن صلاح الدین معروف به رکن‌الدین صلاح کرمانی که ابتدا در دستگاه ملک  دینارغز وزارت داشت. و یک بار به زندان افتاده بود اما پس از  رها یی پایگاهی عالی تر یافت.وسعد اورابه وزارت خود برگزید چندی بعد از این از مقام خود معزول شد و سعدی یکی از دانشمندان و شاعران فارسی یعنی خواجه عمید الدین ابونصراسعدابزری فارسی را به وزارت خود بر گماشت و او تا پایان پادشاهی سعد در این مقام ماند

۶_ مظفرالدین ابوبکر بن سعد(۶۲۳_۵ جمادی الاخر ۶۵۸ق/۱۲۲۶_۱۹مه۱۲۶۰م)،نامورترین پادشاه سلغری است

۷_ مظفرالدین سعد بن ابی بکر(د ۱۷ جمادی الاخر ۶۵۸ق/۲ ژوئن۱۲۶۰م)

 از زمان ولیعهدی برای خود در شیراز دیوان و دستگاهی داشت از سوی پدر به ماموریت های ی میرفت سعدی بنابر قول مشهور تخلص خود راه از نام سعد بر گرفت( قزوینی و محمد ، همان۲ /۶۸۸ _۶۸۹)، سعد بن ابی بکر در حدود سال ۶۵۳ق به دستور پدر رهسپار درگاه ارغون شد اعلام اطاعت و انقیاد کند دیگر بار پس از فتح بغداد به دست هلاکوخان به رسم تهنیت عازم آن شهر شد و در ۷ شعبان ۶۵۶ و اردوی هلاکوخان رسید و در مورد مرحمت و ملاطفت قرار گرفت بعد هم چون هلاکو لرستان را فتح کرد الگوی رپ و در راه بازگشت در تفرج به بیماری سختی دچار شد و همانجا خبر مرگ پدرش ابوبکر به وی رسید و متعاقب  آن در شیراز خطبه حکومت به نام او خوانده شد و سکه به نام ضرب گردید سعد بن ابی بکر از همانجا بسته به نفرتی که از خواجه فخرالدین ابوبکر وزیر پدر داشت دستور قتل او را صادر کرد اما پیش از آنکه این حکم اجرا شود خود در اثر همان بیماری درگذشت جسدش را به شیراز بردن و در مدرسه عزیزیه که زنش ترکان خاتون در نزدیکی دروازه دولت شیراز بنا نهاده  بود به خاک سپردند سعد بن ابی بکر در هنگام مرگ ۳۷ سال سن دشت ،

۸_ عضدین محمد بن سعد بن

ابی بکر(۶۵۸_۶۶۰/۱۲۶۰_۱۲۶۲م) دوازده ساله بود و جای پدر نشست و لقب سلطان عضدالدین یافت

اما کارهارا مادرش ترکان خاتون دختر قطب الدین محمود شاه اتابک یزد اداره می کرد پادشاهی محمد بن سعد هم چندی نپاید با او در ذیحجه ۶۶۰ از بام فرو افتاد و در گذشت 

شبانکاره ای نقل کرده است که فوت محمدبن سعد در اثر ضربه لگدی بوده که مادرش ترکان خاتون بر او نواخت و وی را عمدا کشت( صفحه ۱۸۵)

در این خبر صحیح باشد باید گفت ترکان خاتون خود دایه سلطنت داشته و به تدریج موانع را از سر راه خود بر می داشته است

 پیکر محمد بن صدرا در مدرسه عضدیه  شیراز در نزدیکی مدفن پدر از سعد به خاک سپردند

۹_ محمد شاه بن سلغر شاه بن سعد بن زنگی(۶۶۰_۶۱ق/۱۲۶۲_۱۲۶۳م) پس از درگذشت محمد بن سعد مادرش ترکان خاتون با رایزنی امرای دولت پسر عم محمد به نام محمد شاه بن سلغر شاه بن سعد زنگی را که داماد شد. به پادشاهی برداشت محمد شاه مردی خردمند و دلیر بود درفت بغداد همراه هلاکوخان دلاوریها کرد و هلاک او شجاعت او را می ستود اما چون و پادشاهی رسید و عشرت نشست و بیدادگری پیش گرفت بعدا برادر بزرگ خود سلجوق شاه را که در قلعه استخر زندانی بود بیرون نیاورد به تدریج مردم از روی گردان شدند تا اینکه ترکان خاتون به یاری امرای شول و ترکمان در ده رمضان ۶۶۱ او را دستگیر کرد و نزد هلاکو فرستاد. مدت سلطنت او بیش از هشت ماه نبود محمد شاه چند ماه بعد هنگام شورش برادرش سلجوق شاه بر ضد مغولان به دستور هلاکو کشته شد.

۱۰_ مظفرالدین سلجوق شاه بن سلغرشاه بن سعد بن زنگی(۶۶۱_۶۶۳ق/۱۳۶۴م)

 برادر بزرگتر محمد شاه  که از طرف مادر به سلجوقیان نصب می ‌برد پس از برکناری محمد شاه به درخواست ترکان خاتون و پشتیبانی امیران سپاه وی را از زندان و در آوردن و فرمانروایی دادند و ترکان او را به شوهری برگزید سلجوق شام فرمانروایی ایا و ستمگر بود و نیز از ترکان خاتون همسر خود کینه‌ای که دید درد داشت و چون شایع شد که او در نهان با شمس الدین میاق ،یکی از غلامان ترک، سر و سری دارد فرمان به قتلش داد.ودو دختر وی یعنی سلام وابش را هم در قلعه سپید به زندان افکند. اما شمس الدین میاق گریخت  هلاکو را از وقایع شیراز آگاه کرد الیکو به انتقام آن نخست محمد شاه را که در اسارت داشت به قتل رساند و آنگاه لشکری به فرماندهی النا جو و تیمور به شیراز فرستاد و احکام دست نشانده خود در اصفهان و لرستان و یزد یزد و کرمان به یاری آنان مأمور کرد بیش از آنکه لشکر ماه اول به شیراز برسد نظام الدین حسن شبانکاره ای با هزار سوار به همراه علاالدوله  حاکم یزد جلوداران  سجوق شار را از میان برداشتند باعورا به کازرون گریزانند

۱۱_ابش خاتون(حک۶۶۳_۶۸۵ق/۱۲۶۴_۱۲۸۶م)

درقسمت آفرینش عالم که قسمت نخستین کتاب است، فردوسی با نگاهی کامال عـلـمی خـلقـت 
جهان را طی چهـار مرحله توضیح داده است و در آخرین مرحله به خلقت انسان پرداخته است.
ّ در کل ّ ادر داستان آفرینش نام یـزدان یک بار آوردن و آن در بیت دوم از ابیات که زیر آورده شده
است.

از آغاز باید که دانی درست ِسر ٔ مـایه گوهـران از نخست
که یزدان ز ناچیز چیز آفرید‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ بـدان تا تــوانــایـی آمـد پـدیـد
یعنی خداوند از هیچ ظرفیت و پتانسیل خلقت را آفرید. مراحل بعدی که پیدایش جمادات، نباتات، 
حیوانات و انسان است. خدا خالق نیست بلکه این مراحل به وجهی تکاملی طی شدهاند و انسان در 
ٔ آخرین مرحله به وجود آمده است. دست مایه خلقت جهان از نظر فردوسی چهار عنصر آب، خاک، آتش و 
ٔ باد بوده است. اعتقاد به چهار عنصر سازنده جهان در فرهنگهای هندی، یونانی، ژاپنی و بعض فرهنگهای 
ٔ دیگر سابقه ّ بسیار قدیم دارد. متفکران دوران باسـتان در راستای کشف راز پیدایش هستی و مادة ٔ المواد سازنده
ّ جهان ماد ّ ی هر یک تصو ّ ر خاصی از خود به یادگار گذاشتهاند.
در یـونـان باسـتان طالـس (Thales)عـنصر اصلی و حـقـیـقی خلـقـت را آب و سایر عناصر را مشـتق از آب 
ّطالس میگوید: 
میدانسته است. برتراند راسل در باب این نظری
ٔ این سخن که همه چیز از آب به وجود آمده را بایستی به عنوان یک فرضیه علمی پذیرفت و نبایستی 
آن را سخنی ابلهانه دانست. بیـست سال قبل نظـر دانشـمندان بر این بود که همه چیز از هیدروژن ساخته شده است که دو سوم آب را تشکیل میدهد.

انکسیمندر )Anaximander( که در حـدود ۵۵۰ سال پیش از میالد میزیسـته عقاید جالبتری از طالس در 
ّ باب مواد ٔ اصلی سازنده جهان ارائه کرده است.
او میگوید:
مادةالمواد سازنده هستی نمیتواند آب یا یکی دیگـر از عناصر شناخته شده باشد. بدان دلیل که در 
این صورت مادةالمواد به تسخیر دیگر عناصر میپردازد. ارسطو از قول انکسیمندر نقل میکند که: 
عناصر شناخته شده در تقابل با یکدیگرند. هوا {سرد}{ آب }{رطوبی} و{ آتش }گرم است. بنابراین 
چنانچه یکی از این عناصر بینهایت میبود عناصر دیگر را از میان میبرد. او مادة ٔ المواد سازنده جهان 
ٰ هستی را عنصری خنثی میدانست.
ّ موالنا جالل الدین با الهام از تئوری »جنگ عناصر انکسیمندر میگوید:
این جهان زین جنگ قایم میبود در عـناصـر درنگـر تا حل شـود
چهار عنصرچار اسـتون قویست که بدیشان ســقف دنیا مستویست
)31( ٔ هر سـتونی اشـکـنـنـده آن دگــــر ٔ اســتـن آب اشـکـنـنـده آن شـــرر
ّ و سود 
پس بـنـای خلـق بــر اضــداد بود الجرم ما جنگییـم از ضر
ّ تفـک ّ ـر و تحقـیـقـات فـیلسـوفـان قـبـل از سـقـراط بیـرون از اعـتـقـادات مـوهـوم مابعدالطبیعی صورت میگرفته 
است. فیلسوفان آن دوره در تجزیه و تحلیل تکوین جهان هستی و تشریح و تبیین پدیده ّ های آن به علل مادی 
ّ نظر داشتند و وجود خالق به عنوان »عل ٔ ت فاعلی در ایجاد هستی در اندیشه فیلسوفان بعد از سقراط به میان 
آمده است.
باری پس از انکسـیمندر فـیلـسـوف دیگری به نام انکسیمنس )Anaximenes( ظهور کرده و بر این بوده است.که مادةالمواد هوا است و آتش هوای رقیق شده است. او میگوید:
ّ »هوا چون متراکم گردد نخست به آب مبدل میگردد و سپس چون بیشتر متراکم شد خاک و 
)32(
سرانجام سنگ را به وجود میآورد. 
از فیلسوفان ماقبل سقراط ، گزنفون )Xenophone( به اصلی بودن عنصر آب معتقد بوده است. هراکلیتوس 
)Heraclius( که از سه تن یاد شده در میان فیلسوفان عهد عتیق شهـرت بیشتری دارد، مادةالمواد را آتش 
میپنداشته است.
در جمع بندی این عقاید برتراند راسل میگوید:
هراکلیتوس عقیده داشت که آتش عنصر اصلی است و همه چیزهای دیگر از آن برخاستهاند. 
خوانندگان به یاد دارند که به نـظـر طالس همه چیـز از آب سـاخته شـده بـود. انکسـیمنس گـمان میکرد 
عنصر اصلی هوا است. 
سـرانجام امپیدوکلس )Empedocles( سـازش سـیاسـتمدارانـهای پیشنهاد کرد. بدین معنی که وی به چهار 
عنصر قائل شد.
خاک، هوا، آتش و آب.
از شگفتیهای سخنان امپدوکلیس عبارات ذیلاند:
»این جهان را که برای همه یکی است نه خدایان سـاختهانـد نه آدمیان، بلکه یک آتش جاوید همیشه 
بوده است و اکنون هست و همیشه خواهد بود که مقادیری از آن برافروخته میشود و مقداری خاموش 
میگردد.
حکیم ابن سینا که از معاصرین فردوسی است در بیان پیدایش عناصر اربعه چنین گفته است:
 . و »این ماده که بازماند از کدورت »افالکها صالحیت قبول نگاهداشت صورت فلکی نداشت، 
ّک 
ّ پس در زیر فلک قمر بماند و طبیعت مقترن به وی »شد، و هرآنچه از این ماده مجاور فلک بود متحر
ّک »درو سخونتی مفرط پیدا شد، و از سخونت، 
گشت به حرکت فلک ]حرکت قهری[ و از تحر
»تخلخل حاصل آمد، و چون تخلخل مفرط شد، یبس پیدا آمد، )پس( جوهری گرم و خشک بود، آن­
را نار »خواندند، ]و[ اینست حقیقت آتش. و هر آنچه از این مادت از فلک به غایت دور افتاد از مرکز 
فلک راست بایستاد و قرار گرفت المحالة، چه از فلک به غایت دور بود و نتوانست جنبیدن به حرکت 
فلک، پس از فرط س، برودتی پیدا آمد و از فرط برودت تکاثفی حاصل شد و از تکاثف یبس پیدا 
آمد، جوهری شد سرد و خشک، و آنرا ارض »خواندند و اینست حقیقت زمین. پس آنچه در میان 
این هر دو جوهر نار و ارض بود؛ یک نیمه مجاور )نار( )و یک نیمه مجاور ارض بود[ ، و آنچه مجاور 
ّا »تخلخلی پیدا نشد، چه گرمی نه مفرط بود بلکه جوهری گرم ]بود[ و تر، و آنرا 
نار بود، گرم شد، 
هوا خوانند، و اینست حقیقت هوا. و آن نیمه ]دیگر[ که مجاور ارض بود سرد شد.

از سردی زمین اما ،متکاثف،نگشت، چه سردی مفرط نبود، پس جوهری حاصل آمد سرد و تر (آنرا) آب خواندند، و اینست حقیقت آب. و این هـر چهـار را عناصر اربعه خوانند، . و نخستین اثری که پدید آمد امتزاج وترکیب عناصر چهارگانه بود. 

در اوپانیشاد که حاوی مجموعه ّ ای از تفسیر اصول هـندوئیسم و آیین بـودا است به خلقت گیتی توسط عناصر 
اربعه اشارت رفته است:
ِ ّ اول شمرده شده است و بر اثر شوق و التهاب به در یکی از اوپانیشادهای کهنه عدم یا نیستی مبداء
تدریج آب و خاک و آتش و باد از آن پیدا میشود. باد به صورت نفس قسمتهای سه گانه جهان یعنی 
آسمان و فضای بین آسمان و زمین را به وجود آورد . هوا از اَثیر )اتر( پدید میآید و از هوا آتش 

میزاید و از آتش آب و از آب خاک و از خاک گیاه و از گیاه انسان پرورش مییابد.
مقصود از آوردن مطالـب فـوق آن است که در روزگار قـدیم در مقـابل داسـتان خلقت جهـان و انسان که در کتب 
مادی خلقت از تـرکیب چهار عنصر وجود داشـته 
ّ مقدس آیینهای سامی (تورات، انجیل و قرآن) آمده، نظری
و مورد قـبول علما و اهل خرد بوده است.
در حالـی که دین باوران به همان وجهی که امروز پس از گذشت قرنها و هزاران کشف نجومی و بروز و ظهور علمی جدید باورمند به داستان خلـقت به روایت آن کتُب هستند در آن روزگار به همان داستانها در نظریباب خلقت باورمند بودند.
حکیم ابوالـقاسم فردوسی در عصر شکوفایی و زایایی علوم عقلی در ایران بعد از اسلاام میزیسته و به طور قطع نظیر دیگر عـقـالی بزرگ آن عصر در امر خلـقـت به داسـتانهای علمی خلقت پرداخته 
ٔ نظـریه ٔ مشهور چهـار عنصر تمایل داشته و در مقدمه کـتاب خویش به اختصار آن را آورده است.
مقصود از توضیحات مـربـوط به خلـقـت که از نظـرتان گذشـت ابیاتی است که حکیم طوس در باب 
خلـقـت انسان آورده است.
میفرماید:
۱. چو زین بگـذری مردم آمد پـدیـد شـد این بنـدها را سـراسـر کلیــد
۲. سرش راست برشد چو سرو بلند به گفتـار خـوب و خــرد کاربنــد
۳ ٔ . پـذیــرنـده هـوش و رای و خــرد مر او را دد و دام فــرمــان بـرد
۴. ز راه خــرد بنـگــــری انـــدکی که مردم به معنی چه باشــد یکی
۵. مگـــر مـردمی خیـره دانی همی جــز این را نشـــانی نـدانی همی
۶. تـــرا از دو گـیتـی بــرآوردهانــد به چنـدین میــانجی بپــروردهانـد
۷ ِ . نخسـتین ِ فطــرت پسـین ُ شـمــــار تویی خویشـتن را به بازی مــدار
 (مسکو، جلد ۱، ص ۱۶، بیت ۶۰ ـ ۶۶)
بیت هفتم را آقای خالقی به تبعی
ْ نخسـتینت فکـــرت پسـینَت شـمـار تو مر خویشـتن را به بـازی مـدار
این بیت به وجهی که هست واجد هیچگونه معنی نیست و چنانچه آن را به نثر بنویسـیم چنین می ّ شود: اولـین 
از برای تو (تو را) اندیشـه و آخرین تو را عدد (شمار) است پس خلقت خویش را اندک مایه تصور مکن
مصراع نخست در:
دستنویس ۷۳۱ استانبول . نخستین فطرت پسین شمار
دستنویس ۸۴۰ لیدن نخستین فکرت پسین شمار
دستنویس ۷۴۱ قاهره . نخستین فطرت پسین شمار
دستنویس ۶۷۵ لـندن نخستین جنبش پسین شمار
دستنویس سنت ژوزف . نخستین فکرت پسین شمار آمده است.
ّ مصراع دوم در دستنویسهای ۶۷۵ لـندن، ۷۳۳ لـنینگراد، ۷۶۰ قاهره ، ۸۴۴ پاریس و سنت ژوزف (تویی 
خویشتن را به بازی مدار) ضبط شده است.
ّ معنای بیت با توجه به آنچه فردوسی پیش از خلقت انسان در باب پیدایش جماد، نبات و حیوان گفته از فرط وضوح چنان است که هیچ خوانندهای را به مهـالک شک و تردید یا سرگشتگی  دچار نمیکند.
میگوید:
(ای انسان تو در سلسله مراتب خلقت پدیده ّ های گیتی آخرین و در موهبت فکرت یا فطرت اولین 
هستی. پس وجود خویش را حقـیـر و اندک مایه مپندار.)
ّ آقـای خالـقی مطلق ضبطی غلط از مصراع اول از دسـتنـویس ۸۴۸ واتیکان و ضبطی نامتناسب از مصراع 
ّدوم از دسـتنـویس ۸۵۲ آکسـفورد مقابل هم قـرار داده و بیت:
نخسـتین فکـرت پسـینت شــمار تو مـر خویشـتن را ببازی مدار
را ساخته و سپس به تشریح و تبیین آن پرداخته است.
چنانچه بخواهیم خطاهای آقای خالقی مطلق را درجه بندی نماییم این یکی به تحقیق گوی سبقت را از 
جمیع خطاهایی که در کل کـتاب دیده میشود خواهد ربود. ببینید ایشان چگونه تعـبیری از بیت به دست داده 
(ای انسان . نخستین واسـطه تو خرد است (در آغاز آفرینش)و آخرین آن روز رستاخیز پس خود است:
را ببازی مگیر!
یعنی دانشـمنـد محترم »شــمـار را به معـنـای روز رسـتـاخیـز گـرفـتـه اسـت. در سرتاسر آثار مکتوب زبان فارسی هیچ کس چنین معـنایی از واژه »شـمار به دست نداده اسـت.
در اینجا ایشـان عمل سـابق را مجـدداً تکرار فـرمـودهانـد یعـنی (شـمار) را از فـردوسی گـرفـتـه و (روز)را هـم خـودشـان بـر آن افـزودهانـد و حاصل کـه »روز شــمار یعنی روز قیامت باشـد به دسـت آمده اسـت. 
خطایی از این دست نه تنها معنای بیتی را پریشان میکند بلکه تخریبی ساختاری به جهان بینی شاعر وارد مینماید. فردوسی در این بخش کتاب که »آفرینش جهان است به وضوح از آنچه این پدیده را به داستانهای 
 آقای باقـر پرهام در کتاب (با نگاه فردوسی)این بیت و ابیاتی دیگـر از کار خالـقی را با دقّت و 
بصیرت نقد نمودهاند.در باب این بیت به صفحات ۳۰ ـ ۳۱ کتاب مذکور مراجعه شود

.
 

اتابکان فارس، سلسله ای از پادشاهان محلی ایران معروف به آل سلغر، اتابکان سلغری وسلغریان یازده تن از آنان ‏۵۴۳تا۶۸۵ق/۱۱۴۸_۱۲۸۶م بر سرزمین پارس و مناطق مجاور آن حکومت راندند گروهی از مورخان چون خواند میر(حبیب السیر،۲/۵۶) یحیی بن عبداللطیف قزوینی(ص۱۹۴) دوره فرمانروایی اتابکان را در فارس ۱۲۰ سال ضبط کرده و بیشتر دوران حکومت ابش خاتون راکه در تبریز به سر می‌برد حکومت فارس را در اختیار داشت به حساب می آوردند

سلغر نیای این دودمان از جمله امیران ترک نژاد طایفه غر‌‌‌، در خراسان بازی دستان خود به تاخت و تاز روزگار می گذراندند و سپس به طغرل سلجوقی که به تازگی ایران را تصرف کرده بود پیوسته در دستگاه منصب حاجبی یافت(خواند میر،دستور۲۳۶) سلغر پس از آن به حوالی فارس رفت و در مناطقی چون کهگیلویه به ییلاق و قشلاق پرداخت(غفاری،۱۲۵) پیش از آنکه  اتابکان سلغری فارس، در آن دیار مستقر شوند این منطقه سراسر به تصرف است سلجوقیان در آمده بود و آنان همچون دیگر  ایلات ایران حاکمی با عنوان اتابک بدان جا روانه کرده بودند آخرین اتابک برگزیده سلجوقیان عراق در فارس بوزابه نام داشت. که به روایتی از فرزند زادگان سلغر بود بوزابه را ملک شاه بن محمود بن محمد، از سلاجفه عراق، همراه با برادر خود محمد به فارس فرستاد اما آنان چون به اصفهان رسیدن سر به شورش برداشتند بوزا به محمد را به جای ملک به سلطنت برداشت.اما ملکشاه به مقابله آمد وبوزابه را در جنگی(۵۴۱ق) به قتل رساند دو سال بعد سنقر بن مودود که به روایتی برادرزاده بوزابه بود (زرکوب ص۷۱) بی‌درنگ به شیراز آمد و آنجا را تصرف کرد و حکومت سلغریان را رسمااین سال بنیاد نهاد(همو،۷۲_۷۱،اقبال،۳۷۹) حکومت سلغریان در فارس مستقل نبود آنان در آغاز از سوی سلجوقیان و پس از آن تا حمله مغول زیر نفوذ پادشاهان خوارزم فرمان می راندند و سرانجام به اطاعت مغولان و ایلخانان گردن نهادند و بدین گونه فارس را تا مدت ها از خطر مهاجمان نگهداری کردند.(همو۳۸۰_۳۷۹) اتابکان سلغری در ایام مغولان هرچند باجگزار ایشان بودند اما نه تنها قلمرو خود را از هجوم مغولان حفظ کردند بلکه فارس را پایگاهی گردانیدند برای دانشمندان ادیان و شاعرانی که سراسر ایرانی به شیراز روی می آوردند از دودمان سلغریان این کسان به فرمانروایی رسیدند

۱_مظفرالدین سنغر بن مودود (۵۴۳_۵۸۸ق/۱۱۴۸_۱۱۶۳م).

او پیش از آنکه حکومتی در فارس تشکیل دهد به فرمان سلطان سنجر(د۵۵۲ق) آخرین فرمانروای سلاجقه بزرگ و تا آماده شده بود.(منهاج۱/.۲۵۸_۲۶۸) پس از قتل بوزا به در نبرد با ملک شاه لن محمود سنقر از فارس رانده شد و ملکشاه فارس را نت صراف در آورد اما دو سال بعدسنقربه شیراز آمد و سلسله اتابکان را بنیاد نمود.

وی در آغاز استقرار در فارس و با خطر  یعقوب به ارسلان مشهور به اتابک شو مله از خوزستان به فارس تاخته بود روبرو شد ولی او را درهم شکست و حملات بعدی اتابک شو مله نیز به جایی نرسید پس از درگذشت سلطان سنجر چند تن از برادر زادگان او به فارس آمدند اما سنقر آنان را به شیراز راه نداد و به استخر فرستاد و دستور داد تا نیازهای زندگی آنان را برآورند و خود تا چند وقت به نام اتابک بر آن فرمان راند سنقر همچنین چند بار با اتابکان شبانکاره برای تصرف قسمت های بیشتری از ایلات فارس به نبرد پرداخت و آنان را به عقب راند در همین ایام الدگز موسسه سلسله اتابکان آذربایجان از قلمرو اتابکان فارس کرد اما سنقر در این میان درگذشت و جانشین او زنگی بن مودود اینترنت ناگزیر به اطاعت از ایلد گز و رکن الدین ارسلان شاه سلجوقی تن در داد و هدیه های گران فرستاد و خود شخصاً به دیدار ارسلان شاه به اصفهان رفت با اینکه اطلاعات را از او اظهار خوشنودی کرده بود از اتابک ایلدگز سخت بیمناک بود مرگ سنقر در ۵۵۸ قمری اتفاق افتاد مقبره او در یکی از دیوان های مدرسه سنقریهٔ شیراز که خود ساخته بود هست . همدان به زیارتش می‌رفتند و قضات و اصحاب دعوای  در آن جایگاه سوگند می‌دادند . و در آن زمان سنقر را به دادگری ستوده و گفته اند که وی در دوران حکومت خود قوانین ظالمانه را برانداخت  در آبادانی قلمرو و می‌کوشید و مساجد و مدرسه هاو رباطهایی ساخته و موقوفاتی برای هر یک معین کرد در این مدارس از همان زمان گروه بسیاری به تحصیل علم سرگرم بودند سنقر مسجد جامعی در شیراز بنیان نهاد و خود هر شب در آنجا به عبادت می پرداخت وزارت سنقر بر عهده تاج الدین ابن دارست شیرازی بود ابن دارست پیش از آن وزارت مسعود بن محمود سلجوقی و سپس وزارت بوزا به را بر عهده داشت

۲_  مظفرالدین زنگی بن مودود(۵۵۸_۵۷۱ق/۱۱۶۳_۱۱۷۵م)

پس از درگذشت سنقر، با اینکه وی چند پسر داشت امیران و فرماندهان لشکر برادر او زنگی بن مودود را که در آن هنگام در شیراز نبود حکومت برداشتند در آغاز کار او سابق شوهر خواهرش و الب ارسلان سلغری به مخالفت برخاستند اما کاری از پیش نبردند و هردو کشته شدند زنگی بن مودود اوایل حکومتش به اصفهان نزد سلطان ارسلان بن طغرل سلجوقی رفت ت و سلطان ارسلان رسماً اتابکی ایلات فارس را به او داد و به شیراز بازش گردانید.

چون زنگی بن مودود در سالهای اول حکومت بر سپاهیان سخت مب گرفت، آنان اتابک شو مله فرمانروای خوزستان را بر ضد زنگی بن مودود برانگیختند. شومله به شیراز تاخت و اتابک زنگی ناگزیر شهر را رها کرد و بعد اتابکان شبانکاره پناه برد و اندکی بعد به کمک این اتابکان، شو مله را که با مردم و لشکریان بدرفتاری پیشه کرده بود ازشیراز راند.

زنگی در دوران حکومت خود با اتابکان کرمان هم روابطی داشت چنان که به هنگام نزاع این اتابکان بر سر حکومت در آغاز لشگری در اختیار ملک تورانشاه نهاد تا بر برادرش بهرامشاه غلبه یابد چندی بعد نیز قطب الدین محمدبزغوش وتاج الدین خلج با لشکر وساز وبرگی که زنگی بدانان داده بود روی به کرمان نهادند و تورانشاه و اتابک یزد به بم گریختند مدتی در کرمان بود و چون زنگی بن موجود در گذشت آنجا را ترک کرد

زنگی بن مودود در دوران حکومت خود چند بار هم با قطب الدین مبارز شبانکاره ای به نبرد پرداخت اما از عهده وی بر نیامد وی سرانجام پس از ۱۴ سال حکومت در اواخر سال ۵۷۱ق درگذشت و در شیراز به خاک سپرده شد(.درباره مرگش که به غلط درسال۵۵۷ق دانسته شده )

زنگی بن مودود پادشاهی دادگر اما مگی با همسایگان خود و مدارا رفتار می‌کرد.، وصاف او را ستوده و فرمانروایی خردمند نیکبخت روشن روانش خوانده است.

زنگی در آبادانی فارس به ویژه شیراز می‌کوشید چنانکه عمارات جدید احداث کرد .وبرای هر یک موقوفه ای معین نمود 

۳_مظفرالدین تلکه ای بن زنگی(۵۷۱_۵۹۱ق،/۱۱۷۵_۱۱۹۵م)

تله در۵۷۱ به جای پدر نشست و لقب مظفرالدین هم یافت بیشتر مورخان چون رشید الدین بن فضل الله ،وصاف،زرکوب شیرازی ومیر خواند»، جلو س تکله او را در همان سال دانسته اند اما فصیح خوافی و ابن اثیر در این‌باره راه خطا پیموده اند.خاصه ابن اثیر با اینکه معاصر زنگی و پسران او تکله و سعد بوده در گزارش حوادث سالهای۵۵۴و۵۵۵ق، از پادشاه وقت فارس یاد کرده ونیز در حوادث سال ۵۵۶ق،از زنگی بن دکلا(=تکلی)سخن رانده است.( ۲۶۹/۱۱)، یعنی زنگی را پسرت تکله می دانسته و در واقایع ۶۰۷ و ۶۱۴ و ۶۲۱ و ۶۲۲ق همه جا از سعدبن دکلا یاد کرده و تصور می کرده که سعد  پسر تکله بوده است.( قزوینی ، محمد، تعلیقات ۳۴۹)

تکله چون فرمانروایی یافت به درخواست وی خلیفه عباسی او را خلعت فرستاد که در صفحه ۴۱ منتخب التواریخ آمده است از وقایع مهم دوران اوج نبرد با پادشاهان عراق بوده که سبب شد صاحب خزائن و اموال فراوان گردد.

درسال ۵۷۵ق در غیبت تکله اتابک پهلوان محمد بن ایلدگز اپارات حمله برد و در شیراز به قتل و غارت پرداخت چون تکله شهر باز آمد در ترمیم خرابی ها و استمالت مردم کوشید از دیگر حوادث مهم اثر توکل قیام پسر ‏عمش قطب الدین طغرل بن سنقر بود عاشوری پردامنه پدید آشوبی پردامنه پدید آوردند اما سرانجام شکست خورد و به ایگ و دارابجرد گریخت و چون در آنجا و دستگیر شد تکله دستور تا چشمانش را کور کردند گفتن وی دیگر بار دست به عصیان زد و اینبار به قتل رسید . زرکوب صفحه ۷۴

در همین ایام ترکمنان که از مدت ها پیش تاخت و تاز خود را آغاز کرده بودن روی و کرمان نهادند و کرمانیان و ملک تورانشاه برای دفع آنها ازت تکه که در این هنگام سیرجان را نیز در اختیار داشت یاری خواست سپاهی به فرماندهی مجاهد گرگانی به کرمان فرستاد این لشگردر مشیر مستقر شد اما از مقابله با غزهاخودداری کرد غزها کرمان را تصرف کردند و قطعا م پرداختند در این نبردها مجاهد گورکانی که به باغین آمده بود نیز هلاک شد و سپاه فارس بی هیچ جنگی راه بازگشت در پیش گرفت( افضل الدین،۸۷،۸۹:محمد بن ابراهیم،۱۲۶_۱۲۸)

در همین سال اتابک محمدشاه بنز بهرامشاه حاکم کرمان از آل قاورد(ه م) از برابر غزها گریخت و به فارس آمد و از تکله استمداد کرد اما تکل درگیر نبرد با طغرل بن سنقر پسرعمش بود توجهی نکرد(همو،۱۳۹؛صفا۱۹/۲).

از وقایع و دیگر زمان نبرد های مکرر او با ۱۰۰۰ اسب از اتابکان لرستان بود که تقریباً در این جنگ ها شکست خورد و بخشی از متصرفات خود را از دست داد تکله در سال ۵۸۳ق به اطاعت قزل ارسلان سلجوقی در آمد. اما سلطان طغرل بن ارسلان تکله را  خوش نمیداشت و می خواست فارس را به رکن‌الدین سامان یزد واگذارد. و متعاقب آن را رکن الدین شیراز را محاصره کرد ولی کاری از پیش نبرد و به اسارت افتاد اما تکله باو  مهربانی کرد و به یزد بازش گردانید. سرانجام تکله پس از بیست سال پادشاهی در گذشت دکلمه پادشاه و عارف منش و دیندار بود و کرداری پسندیده داشت و با مردم به نیکویی رفتار می‌کرد و درویشان و عارفان را بزرگ می داشت و به روایت جنید شیرازی یکبار و خدمت شیراز زین الدین مظفر بن روزبهان بن طاهر از صوفیان وقت شیراز رفت و شیخ او را موعظه کرد و تکله بسیار بسیار گریست با آنکه می توانست به آسانی سرزمین های مجاور خود چون کرمان را متصرف شود لیکن از به همسایگان همواره پرهیز می‌کرد

سعدی شیرازی در بوستان حکایتی از نیک نفسی و قناعت و بی اعتنائی وی به پادشاهی نقل کرده(ص۵۵). از شاعران دیگر از دین بنجر قصاید ای به عربی و فارسی در ستایش تکل سروده است( زرکوب صفحه ۷۴)

وزیر تکله امین الدین کازرونی قد مردی باش آمد و بلند همت بود و به کرم و بخشش در عصر خود شهرت بسیار داشت امین الدین که در آغاز نایب ابن دارست بود، در آبادانی فارس و به ویژه شیراز بسیار کوشید از بناهای مسجدی در نزدیکی جامع عتیق و یک رباط  مسجد امینی شیراز است. پس از مرگش مردم شیراز از کرامات او بسیار سخن می راندند(بیضاوی،همانجا؛اقبال،۳۸۲:قزپینی،محمد،تعلیقات،۳۴۸،۳۴۹.زکوب،خواند میر ،دستور۲۳۷)

۴_قطب الدین طغرل بن سنقر)۵۹۱_۵۹۹ق/۱۱۹۵_۱۲۰۳م).

حوادث زندگی او آشفته و مبهم است گروهی از مورخان به گونه‌ای که در شرح دوران تکله گذشت گفتند که طغرل در شورش دوم پس از دستگیری به دست تکله به قتل رسید از این رو روشن نیست که وی چگونه پس از تکله بر جای او نشسته است. اگر این نکته را که پاره‌ای از مآخذ اشاره کرده‌اند سعد بن زنگی برادرت کرده در آغاز حکومت با شورش طغرل مواجه بود بپذیریم باید نتیجه گرفت که طغرل در ایام تکنوکده به قدر نرسیده و در میان سالهای ۵۹۱ تا ۵۹۹ بین طغرل و سرد بر سر قدرت در فارس مجادله بوده و طغرل در این ایام کشته شده است و گفته وصاف صفحه ۸۷ طغرل در میدان جنگ کشته شد اما همو. ضمن برشمردن حکام سلغری پس از تکله  از طغرل اشاره کرده است منهاج سراج(۲۷۱/۱)و زرکوب شیرازی صفحه ۷۵ نوشته اند که بی فاصله پس از تکله سعد بن زنگی با حکومت نشست.(میر خواند(۶۰۸/۴) وخواند میر(همانجا) هم تنها به اقتباس گفته های وصاف پرداخته. و تال را پادشاهی هنرمند و هنرپرور خواندند و به گفته آنان وی عاقبت توسط تکله از پای درآمد

یحیی بن عبدالله لطیف قزوینی ونیز غفاری از نبردهای متعالی طغرل با سعد بن زنگی سخن گفته و دوره پادشاهی طغرل را در فارس ۹ سال دانستند به روایت آنان تا آخر را سرانجام سعد دست گیر کرده است عباس اقبال بی آنکه این اخبار مختلف را باهم مقایسه کند نتیجه گرفته ارطغرل سرانجام در ۵۹۹ق به دست سعد از میان برداشته شده است صفحه ۳۸۲ و ۳۸۳

لقب طغرل محقق دین بوده و اینکه محمد قزوینی در رسالة ممدوحین شیخ سعدی(ص۷۱۷) عقب همه سلغریان را مظفرالدین دانسته که با ا این ترتیب نمی تواند صحیح باشد 

۵_ مظفرالدین سعد بن زنگی(۵۹۹_۶۲۳ق/۱۲۰۳_۱۲۲۶م)،

پنجمین پادشاه سلسله سلغری و یکی از برجسته ترین و مشهورترین آنها بود ازتاریخ جلوس اطلاع دقیقی در دست نیست چنان که پیش از این یاد شده حوادث فارس پس از تکرار آشفته و در هاله ای از ابهام قرار گرفته است اگر دوره حکومت سد به گفته برخی منابع ۲۸ و ۲۹ سال باشد و می بایست در سال ۵۹۳ یا ۵۹۴ق بر تخت نشسته باشد عباس اقبال در صفحه ۳۸۳ بر خلاف این نظر معتقد است سخن حمدالله مستوفی که در گیری تور را در سال ۵۹۹ دانسته صحیح به هر حال در آغاز پادشاهی سعد در فارس  قحطی و گرانی سختی رخ داد و گونه‌ای که مردم برای سدجوع،گوشت دیگر را می خوردند. از آن پس ویروس  وبا شیوع یافت که خلقی انبه را از پای درآورد عبدالله موصوفی (صفحه ۵۰۵ ،۵۰۴)، در این میان سعدبن زنگی از آشفتگی اوضاع کرمان استفاده کرد با حمله با آن شرم نظام‌الدین محمود حاکم آنجا را برافکند وکرمان را به تصرف درآورد بعد یک هفته در آنجا توقف کرد و با برادر زاده خود عماد الدین محمد بن زیدان را به حکومت آن شهر گماشت و خود به شیراز برگشت

عماد الدین محمد در۶۰۰ق به شهر وارد شد و مورد استقبال مردم قرار گرفت کرمان از این تاریخ تا۶۰۷قدراختیار سلغریان بوده سعد بن زنگی با اتابکان آذربایجان هم مناقشاتی داشت، به گونه ای که وقتی در ۶۰۰ق به قصد تفریح از شیراز بیرون رفت اتابک ازبک بن جهان پهلوان با آنجا حمله برد و به قتل غارت پرداخت در ۶۱۳ یا۶۱۴ ق سعد بن زنگی به قصد تسخیر عراق و آذربایجان به سوی روی رفت و این شهر را با قزوین و خوار سمنان تسخیر کرد و در نزدیکی ری سلطان محمد خوارزمشاه به بغداد می‌رفت رو به رو شد سعد به تصور و اینکه سپاه مقابل متعلق به اتابک آذربایجان است با اینکه بیش از هفتصد سوار همراه نداشت با سلطان به نبرد پرداخت اما شکست خورد خسارت افتاد و با وساطت مرگ زوزن بدان قرار که پسرا خود زنگی را گروگان نزد خوارزمشاه گذارد و هر سال بخشی از محصول و فارس را به خوارزم بفرستد و افزون بر آن استخر و اشکنوان قلعه مستحکم فارس را در اختیار سلطان محمد قرار دهد آزاد شد و همچنین به پیشنهاد سلطان محمد خوارزمشاه ملک خاتون یکی از دختران فرد به عقد جلال الدین فرزند سلطان در آمد و قرار شد در ممالک فارس خود به نام خوارزمشاه خوانده شود و به دنبال آن سعد به قزوین رفت تا رهسپار فارس گردد سفر گروهی از لشکریان خوارزمشاه به فرماندهی اختیار المالک امیر حاجی سعد را همراهی می کردند از آن سوی ابوبکر فرزند سرد پس از شنیدن خبر اسارت پدر در شیراز خود به نام خود خواند و چون شرایط مساله را اهانت آمیز می دانست با سعداز در مخالفت درآمد و راه ورودش او را بر شیراز بست اما نبردی رویداد ابوبکر دستگیر شد و به دستور سعد به زندان افتاد و پس از ورود به شیراز دخترش ملک خاتون را با تشریفات تمام نزد خوارزمشاه فرستاد ابوبکر بن سعد هم سال‌ها در زندان بود تا اینکه به وساطت سلطان جلال الدین خوارزمشاه هنگام بازگشت وی از هند خلاص شد سعد بن زنگی به منظور توسعه قلمرو فرمانروایی خود چند بار به مناطق مجاور حمله برد یک بار به بهانه یاری شولان دفع اتابک تکله از اتابکان لرستان فرستاد و جمال الدین عمر لا لبایی را که عم زاده هزار اسب بود و حکومت در لرستان منصوب کرد اما جمال الدین در نبرد کشته شد و لشکریان سعد روی به هزیمت  نهادند افزون بر آن سعد پیوسته با قطب الدین مبارز شبانکاره ای حاکم عالم و دانشمند بود منازعه می کرد و نامه های تند به همدیگر می فرستادند محمد شبانکاره ای به پاره ای از این منازعات در مجموع الانسال اشاره کرده است صفحه ( ۱۵۸ و ۱۵۹ و ۱۸۳)

حادثه دیگر در این ایام حمله غیاث الدین پیر شاه پسر کوچک سلطان محمد خوارزمشاه به فارس بود سعد که به مقابله رفته بود چون یارای مقاومت در خود ندید روی و گریز نهاد و غیاث الدین پس از غارت اموال برجای مانده و غارت شهر بازگشت سعد بن زنگی دوباره وارد شیراز شد، چند روز پس از این حادثه جلال الدین خوارزمشاه که از برابر مغولان میگریخت به فارس آمد و وزیر خود شرف الملک را نزد س سعد فرستاد بنا بر پاره‌ای روایات سعدکه از استقبال جلالدین طفره رفت  پسرش سلغر شاه را با ۵۰۰ سوار نزد سلطان فرستاد. جلال الدین هم ‏سلغرشاه راقرانداش لقب داد و روی به شیراز نهاد از آن پس تا پایان زندگی سعد حادثه قابل‌توجه رخ نداد منابع وفات صدرا در ۶۲۳ تا ۶۲۸ق دانسته اند. اما تاریخ دقیق درگذشت او را قطب الدین محمد سیرافی در شهر قصیده‌ اشکنوا نیه که نسخه خطی از آن در دست است به صراحت شب چهارشنبه ۱۲ ذیقعده ۶۲۳ ذکر کرده است پیکرش را در شیراز در جایی نزدیکی محله بال کت که بعدها به دست ابش خاتون در آنجا رباط ابش عمارت شد به خاک سپردند این جایگاه پس از آن و صورت آرامگاه خانوادگی سلغریان درآمد و بیشتر فرمانروایان این دودمان در این محل مدفون شدند زرکوب صفحه ۷۸

طغرای سعد در صدر فرمان ها این عبارات بودند وارث ملک سلیمان سر قبر سلطان مظفرالدینا و والدین تهمتن سعد بن اتابک زنگی ناصر امیرالمومنین(وصاف ۹۰_۹۱)

 ساعت مزنگی پادشاهی شجاع و دادگر بود و با مردم مدارا و مروت رفتار می‌کرد در سایه اقدامات او فارس آباد شد و مردم در آسایش می زیستند (جنیدصفحه ۲۱۵،،زرکوب،۷۵)سعد دانشمندان را می نواخت و عارفان اعتقاد داشت شمس قیس رازی که سالیانی در دستگاه سعد بود در کتاب خود المعجم ضمن شرح مجالس وی بزرگواری او را ستوده است او هر سال همراه قافله حجاج اعلمی می فرستاد و چون قافله بازمی‌گشت علم را بر خرگاه خود نصب میکرد و هر روز هنگام ورود به نماز در برابر آن می گذارد با اینهمه فرمانروایی تجمعل خا بود که گفتند خراج سالانه یک ولایت از سرزمین فارس صرف هزینه جامه اومی شد وزرات سعد را در دوران حکومت نسبتا طولانی حدود ۲ تن بر عهده داشت نخست رکن الدین محمد بن صلاح الدین معروف به رکن‌الدین صلاح کرمانی که ابتدا در دستگاه ملک  دینارغز وزارت داشت. و یک بار به زندان افتاده بود اما پس از  رها یی پایگاهی عالی تر یافت.وسعد اورابه وزارت خود برگزید چندی بعد از این از مقام خود معزول شد و سعدی یکی از دانشمندان و شاعران فارسی یعنی خواجه عمید الدین ابونصراسعدابزری فارسی را به وزارت خود بر گماشت و او تا پایان پادشاهی سعد در این مقام ماند

۶_ مظفرالدین ابوبکر بن سعد(۶۲۳_۵ جمادی الاخر ۶۵۸ق/۱۲۲۶_۱۹مه۱۲۶۰م)،نامورترین پادشاه سلغری است

۷_ مظفرالدین سعد بن ابی بکر(د ۱۷ جمادی الاخر ۶۵۸ق/۲ ژوئن۱۲۶۰م)

 از زمان ولیعهدی برای خود در شیراز دیوان و دستگاهی داشت از سوی پدر به ماموریت های ی میرفت سعدی بنابر قول مشهور تخلص خود راه از نام سعد بر گرفت( قزوینی و محمد ، همان۲ /۶۸۸ _۶۸۹)، سعد بن ابی بکر در حدود سال ۶۵۳ق به دستور پدر رهسپار درگاه ارغون شد اعلام اطاعت و انقیاد کند دیگر بار پس از فتح بغداد به دست هلاکوخان به رسم تهنیت عازم آن شهر شد و در ۷ شعبان ۶۵۶ و اردوی هلاکوخان رسید و در مورد مرحمت و ملاطفت قرار گرفت بعد هم چون هلاکو لرستان را فتح کرد الگوی رپ و در راه بازگشت در تفرج به بیماری سختی دچار شد و همانجا خبر مرگ پدرش ابوبکر به وی رسید و متعاقب  آن در شیراز خطبه حکومت به نام او خوانده شد و سکه به نام ضرب گردید سعد بن ابی بکر از همانجا بسته به نفرتی که از خواجه فخرالدین ابوبکر وزیر پدر داشت دستور قتل او را صادر کرد اما پیش از آنکه این حکم اجرا شود خود در اثر همان بیماری درگذشت جسدش را به شیراز بردن و در مدرسه عزیزیه که زنش ترکان خاتون در نزدیکی دروازه دولت شیراز بنا نهاده  بود به خاک سپردند سعد بن ابی بکر در هنگام مرگ ۳۷ سال سن دشت ،

۸_ عضدین محمد بن سعد بن

ابی بکر(۶۵۸_۶۶۰/۱۲۶۰_۱۲۶۲م) دوازده ساله بود و جای پدر نشست و لقب سلطان عضدالدین یافت

اما کارهارا مادرش ترکان خاتون دختر قطب الدین محمود شاه اتابک یزد اداره می کرد پادشاهی محمد بن سعد هم چندی نپاید با او در ذیحجه ۶۶۰ از بام فرو افتاد و در گذشت 

شبانکاره ای نقل کرده است که فوت محمدبن سعد در اثر ضربه لگدی بوده که مادرش ترکان خاتون بر او نواخت و وی را عمدا کشت( صفحه ۱۸۵)

در این خبر صحیح باشد باید گفت ترکان خاتون خود دایه سلطنت داشته و به تدریج موانع را از سر راه خود بر می داشته است

 پیکر محمد بن صدرا در مدرسه عضدیه  شیراز در نزدیکی مدفن پدر از سعد به خاک سپردند

۹_ محمد شاه بن سلغر شاه بن سعد بن زنگی(۶۶۰_۶۱ق/۱۲۶۲_۱۲۶۳م) پس از درگذشت محمد بن سعد مادرش ترکان خاتون با رایزنی امرای دولت پسر عم محمد به نام محمد شاه بن سلغر شاه بن سعد زنگی را که داماد شد. به پادشاهی برداشت محمد شاه مردی خردمند و دلیر بود درفت بغداد همراه هلاکوخان دلاوریها کرد و هلاک او شجاعت او را می ستود اما چون و پادشاهی رسید و عشرت نشست و بیدادگری پیش گرفت بعدا برادر بزرگ خود سلجوق شاه را که در قلعه استخر زندانی بود بیرون نیاورد به تدریج مردم از روی گردان شدند تا اینکه ترکان خاتون به یاری امرای شول و ترکمان در ده رمضان ۶۶۱ او را دستگیر کرد و نزد هلاکو فرستاد. مدت سلطنت او بیش از هشت ماه نبود محمد شاه چند ماه بعد هنگام شورش برادرش سلجوق شاه بر ضد مغولان به دستور هلاکو کشته شد.

۱۰_ مظفرالدین سلجوق شاه بن سلغرشاه بن سعد بن زنگی(۶۶۱_۶۶۳ق/۱۳۶۴م)

 برادر بزرگتر محمد شاه  که از طرف مادر به سلجوقیان نصب می ‌برد پس از برکناری محمد شاه به درخواست ترکان خاتون و پشتیبانی امیران سپاه وی را از زندان و در آوردن و فرمانروایی دادند و ترکان او را به شوهری برگزید سلجوق شام فرمانروایی ایا و ستمگر بود و نیز از ترکان خاتون همسر خود کینه‌ای که دید درد داشت و چون شایع شد که او در نهان با شمس الدین میاق ،یکی از غلامان ترک، سر و سری دارد فرمان به قتلش داد.ودو دختر وی یعنی سلام وابش را هم در قلعه سپید به زندان افکند. اما شمس الدین میاق گریخت  هلاکو را از وقایع شیراز آگاه کرد الیکو به انتقام آن نخست محمد شاه را که در اسارت داشت به قتل رساند و آنگاه لشکری به فرماندهی النا جو و تیمور به شیراز فرستاد و احکام دست نشانده خود در اصفهان و لرستان و یزد یزد و کرمان به یاری آنان مأمور کرد بیش از آنکه لشکر ماه اول به شیراز برسد نظام الدین حسن شبانکاره ای با هزار سوار به همراه علاالدوله  حاکم یزد جلوداران  سجوق شار را از میان برداشتند باعورا به کازرون گریزانند

۱۱_ابش خاتون(حک۶۶۳_۶۸۵ق/۱۲۶۴_۱۲۸۶م)  پس از قتل سلجوق شاه چون از خاندان سلغری غیر از دختران سعدبن ابی بکر یعنی سلغم وابش کسی نمانده بود. امراو بزرگان شیراز ابش خاتون خواهر کوچکتر را به سلطنت برداشتند، و خطبه و سکه به نام او کردن.

ابش به مدت ۲۳ سال گاه و اسم و گاه به رسم در فارس حکومت کرد به روایت حمدالله مستوفی وی یک سال پس از شروع سلطنت به اردوی مغول برده شد و به شوهرش منگو تیمور ملحق گردید آبش خاتون بزرگترین زن منگو تیمور و خاتون بزرگ او محسوب می شد دوران حکومت واقعی آبش بر فارس  بر چند دوره متمایز تقسیم می شود تقریباً می توان گفت که او تا ۶۶۷ق بوده و بیشتر اختیارات حکومتی را در دست داشته است در همین سال انکیا نو به امارت

فارس منصوب شد  او کلجه مرا که نایب دیوان ابش بود بازداشت کرده و بعداً به قتل  رساند، ظاهراً از خاتون از همین ایام شیراز را ترک کرد و از آن پس امرای مغول متناوباً به شیراز آمدند و در امور حکومت مداخله داشتند اما پس از چندی به دستور اباقا خان  خاتون به شیراز بازگشت و مردم هم به شایستگی از او استقبال کردند این بار پس از استقرار و تسلط بر کارها امور دیوان و اداره سرزمین فارس را به جلال الدین ارقان بن ملخان یکی از نوادگان سعدبن زنگی بود و خواجه نظام الدین ابی بکر را به وزارت بر گمارد اما ظاهراً این دوره هم طولانی نبود و گزارش‌های دیگر خبر از حضور وی در دربار ایلخانان می‌دهد تا اینکه سلطان احمد تگودار در ۶۸۲ قمجدد را به فارس برگرداند.

فتح الله خان حیات داودی ادعای مالکیت بر جزیره خارک را داشت،
در اواخر دهه 1330  که بخاطر استفاده از نفتکش های با ظرفیت بالا جهت حمل و نقل و اینکه بندر عمده نفتی ایران آبادان یک بندر رودخانه ای بود،و ماهشهر که آنزمان بنام معشور خوانده میشد ،در کناره های خور موسی کم عمق بود نمیتوانست جواب گوی سوپر نفت کش های غول پیکر باشد،
لذا جزیره خارک در۵۷کیلومتری بندر بوشهر و ۳۷ کیلومتری بندر گناوه که دارای عمق کافی برای پهلو گیری کشتی ها بود، جهت این کار اختصاص یافت،
فتح الله خان حیات داودی مخالف واگذاری این جزیره به شرکت نفت و دولت بود،
حتی گویا دولت حاضر شد پنج ملیون تومان آنزمان ،یعنی شصت سال پیش که مبلغی نجومی بود پرداخت کند،
ولی حیات داوودی نمی پذیرفت،
ولی بالاخره دولت در جزیره خارگ تاسیسات نفتی احداث کرد و خارگ تبدیل شد به بزرگترین ترمینال و پایانه نفتی جهان،
بعد از انقلاب به اصطلاح سفید شاه ومردم در بهمن۱۳۴۱ و اصلاحات ارضی و واگذاری زمینهای زراعتی به کشاورزان و ملی شدن مراتع و جنگلها،
از طرف خوانین در روستاها و به ویژه خوانین عشایر ،مخالفتهایی گسترده با اصلاحات ارضی بعمل آمد،،
که دربعضی از مناطق مثل فارس ،این مخالفتها جنبه خشونت و درگبری نظامی به خود گرفت،
ارتش به فرماندهی تیمسار ارتشبد بهرام  آریانا بشدت با خوانین و عشایر برخورد کرد،وحتی از نیروهای زرهی و جنگده های هوایی برای سرکوب این شورش استفاده،کرد و آنها را بشدت سرکوبی کرد،و عده ای از خوانین را زندانی و یا تبعید کرد و چند نفر را هم اعدام کرد.
فتح الله خان حیات داوودی چون بعد از قضیه جزیره خارک با خوانین متمرد علیه دولت  همدست شده بود،
بهمراه پنج نفر از خوانین عشایر در پادگان مرکز پیاده شیراز، اعدام شدند.
ناصرخان طاهری،و عبدالله خان طاهری از بویر احمد  ،حسینقلی خان رستم،و حبیب الله خان شهبازی از کوهمره سرخی نزدیک شیراز ،تو جاده شیراز به بوشهر و کازرون.

البته بعد از قضیه خارگ،
دکتر منوچهر اقبال ،که قبلا نخست وزیر بود از ۱۳۳۶ تا ۱۳۳۹ و بعد شد مدیر عامل شرکت نفت ایران ،
از خانواده حیات داودی دلجویی بعمل آمد.
حتی گویا به برادرش نصرالله خان حیات داوودی هم پست بالایی در شرکت نفت داده شد،
نصرالله خان تا سالهای انقلاب در شرکت نفت بود،
ولی باز هم گویا در روزهای اوج گیری انقلاب از سوی مردم عادی مورد اذیت  و آزار و قرار گرفت و میگفتند به خونه اش هم عده ای حمله کردند
به هرحال وی به شیراز آمد و مدتی بعد بر اثر ناراحتی و فشار روحی سکته کرد و در گذشت.

#تاریخ_کهن.نویسنده  محمد رضا گرگی لیراوی 

۱_سنت شعر خوانی اژکتاب  شاهنامه.فلک ناز ،حیدر بک   در نزد مردمان بلوک لیراوی در دوران گذشته  مرسوم بود که از اویل دهه شصت کم کم این سنت از بین رفت 

فلک ناز و خورشید آفرید

فلک ناز نامه – که نامهای دیگر هم دارد1– از جمله مثنویهای حماسی – عاشقانۀ زبان فارسی است که در گذشته نزد عوام، خواستاران بسیار داشته و چه بسا حالا هم داشته باشد. قهرمان اصلی داستان، " فلک ناز " فرزنمد عزیز مصر است که شخصیتی سه گانه دارد: مرد خداست و اهل عبادت و اطاعت پروردگار. نخستین حرکت او رفتن به خانۀ کعبه است و شگفتا که در این سفر حاج شاهزاده با پیری جهاندیده آشنا می‌شود و آن پیر به جای بحث و گفتگو از معارف دینی حرفهایی به میان می‌آورد که فلک ناز را از عشق مخلوق رهنمون می‌شود:

به شه گفتا یمن ملکی است آباد      سمن بویان همه با قد شمشاد
به نزدیک یمن ملکی عَدَن نام      پریرویی در آنجا دارد آرام
نگار مهوشی، قد همچو سروی     که در رفتار مانند تذروی
دو لب همچون عقیق آب داده       کمند گیسوان را تاب داده

و اوصاف و نشانی‌های هوس‌انگیز دیگر. فلک ناز به جستجوی چنین لعبتی می‌رود و پس از آن حادثه پشت سر حادثه پیش می‌آید: عشق و جنگ؛ جنگ و عشق. معشوقکانِ چندگانه و نبردهای جوراجور. شاعر از شخصیت مذهبی فلک ناز همین را به یاد دارد که پس از پیروزی در هر جنگی و رهایی از هر مهلکه‌ای، فلک‌ناز را به شکر گزاری و نماز و نیاز به درگاه حق می‌برد و بس! شاهزاده چهرۀ دومی هم دارد. پهلوان دلیری است که نه تنها با دشمنان قدرتمند به نبرد بر می‌خیزد و پیروز می‌شود، بلکه بنابر عرف داستانهای حماسی و پهلوانی، با شیر و اژدها و جن و دیو هم می‌جنگد و سرافراز از معرکه بیرون می‌آید2. فلک‌ناز، صاحب دلی زیبا پسند و عاشق پیشه هم هست. آفتاب» دختر مَلِکِ مُلک خاور با دیدن تصویر شاهزادۀ مصری عاشق او می‌شودو به دنبال عشق خود به مصر می‌آید. سروناز» شاهزاده خانم سرزمین ختاوختن شیفتۀ اوست و فلک‌ناز با هر دو ازدواج می‌کند. تسکین» شرح این دلدادگیها را با آب و تاب تمام به نظم کشیده است که در برخی تعبیرات و تشبیهات غنایی و عاشقانه‌اش، بیتهای شورانگیز و دلکش هم دیده می‌شود.

شخصیت دوم قصه، شاهزاده‌ای است به نام خورشید آفرین» که در جنگی از فلک‌ناز شکست می‌خورد و اسیر می‌شود و طی ماجراهایی این دو باهم متحد و دوست می‌شوند و تا پایان عمر – در بزم و رزم – دوشادوش حرکت می‌کنند. داستان با مرگ فلک‌ناز و خورشید آفرین به پایان می‌رسد و همسران‌شان گل» وسرو» و آفتاب» نیز یکی پس از دیگری آرزوی مرگ می‌کنند و می‌میرند و قبرشان – خاک به خاک – در جوار همدیگر است. تمام وقایع پهلوانی و غنایی را تسکین» درصد صحنه باز گفته است.

کتاب فلک‌ناز – علی الرسم فی امثالها – با حمد و سپاس پروردگار و معراج پیامبر گرامی (ص) و مدح جناب پسرعم خواجۀ عالم و خلیفه و داماد شریف، حضرت امیرمؤمنان» آغاز می‌شود و بعد، داستان با مولود فلک‌ناز آغاز و به مرگ او انجام می‌پذیرد.

ورفیق تسکین» در شاعری جاهایی است که ساقی نامه» می‌گوید یا به وصف روز و شب یا صحنه‌های نبرد می‌پردازد یا وصف دلبران داستان و پهلوانان میدان را به رشتۀ نظم می‌کشد. بقیۀ اشعار کتاب چنگی به دل نمی‌زند. اگر هم به هزار دوز و کلک مضمونی متوسط سرهم کرده باشد، کاتبان گذشته و حروفچینان چاپخانه همان شعر نیم‌بند را به روزی انداخته‌اند که مسلمان نشنود کافر نبیند»!

از ابتکارات تسکین» انتخاب نام آدمهای قصّه است. اسامی چندین تن از اشخاص مهم داستان از میان ستارگان آسمان انتخاب شده که با نام قهرمان اصلی (فلک‌ناز) تناسب معنا دارند و درواقع یک مجموعۀ فلک» ی تشکیل داده‌اند: دو مرد بزن بهادر قصه یکی فلک‌ناز» نام دارد و دیگری خورشید آفرین». آفتاب» نام نخستین عشق فلک‌ناز، دختر ملک خاور است. زهره» دختر وزیر پادشاه خاور، عاشق مشتری» غلام مخصوص فلک‌ناز می‌شود و اختر» نام غلام آفتاب» است. پادشاه خاور دو وزیر دارد. نام وزیر دست راست – که معمولا در قصه‌های عامیانه آدم خوش‌طینتی باید باشد - عطارد» است و نام وزیر دست چپ که بدذات و توطئه‌گر است زحل» انتخاب شده. مرّیخ» از غلامان دربار، نقش جلّاد دارد. اسم دختر شاه تاتار شمسه» است و پدرش فرقدان»، مادرش سهیل» و دایی‌اش پروین» نام دارد. ماه زرافشان» هم نام خواهر فلک‌ناز است. بنابراین آسمان قصه پر است از ستاره!

اسامی زمینی قصه هم از نوع گل و گیاه است چون سروطنّاز»، گل، سوسن و سنبل، چند نام بی‌تناسب هم بی‌توجه به فرهنگ و محیط جغرافیایی در قصه دیده می شود که عبارتند از فاروق» و مزروق» و سلجوق»، اسامی پادشاه روم و دو پسرش که ظاهرا ضرورت وزن و قافیه شاعر را واداشته است که چنین شناسنامه‌هایی صادر بفرمایند؛ نامهای عربی برای مردم روم!

گفتیم که تسکین» در سرودن ساقی نامه» دستی دارد و در این کار تحت تاثیر نظامی گنجوی است که در شرفنامه و اقبالنامۀ خود برخی از صحنه‌های داستان را با ساقی نامه – مغنی نامه آغاز می‌کند. در ساقی‌نامه‌های فلک‌ناز خوانندۀ نکته‌یاب در می‌یابد که قرار است در این قسمت از داستان چه واقعه‌ای رخ دهد. مثلا در مقدمۀ حادثۀ حملۀ دیوان به شهر مصر می‌گوید:

بیا ساقی که چرخ دیو پیشه            مرا همچو پری دارد به شیشه
مرا ده جامی از صهبای گلگون         که ریزم از تن دیو فلک خون
چرا کاین دیو مردم‌خوار، پیوست         کند رنگین ز خون مردمان دست

فارس، از ایالات قدیمی و پهناور جنوب ایران، از غرب به خوزستان، از شمال به ایالت جبال، از شرق به ایالت کرمان و از جنوب به خلیج فارس محدود میشد و شهرهای بزرگ و مهم ی و اقتصادی و نیز راههای مواصلاتی و تجاری مهمی را در بر میگرفت. این ایالت در دوره اسلامی نیز مانند عصر ساسانی، به پنج ولایت بزرگ که هر کدام کوره نامیده میشد، تقسیم میگردید. این پنج کوره عبارت بود از: اول کوره اردشیر» خره که شیراز، کرسی آن و مرکز ایالت فارس بود؛ دوم، کورهشاپورخره» که شهر شاپور، کرسی آن محسوب میشد؛ سوم، ارجان» که کرسی آن همین نام را داشت؛ چهارم، اصطخر» که کرسی آن در محل پایتخت قدیم ساسانیان (اصطخر) قرار میگرفت و پنجم، کوره دارابجِرد» که کرسی آن به همین نام بود. هر کدام از کورههای فوق الذکر، شهرهای مختلفی را در برداشتند که برخی از آنها در دورههای تاریخی بعدی از ایالت فارس و کورههایش جدا گردیدند؛ مانند شهر یزد که جزو ایالت جبال و سپس کرمان شد و سرانجام به صورت استانی مستقل در آمد. بنادر این ایالت نیز در حاشیه خلیج فارس، چنین وضعیتی داشتند؛ برخی از آنها به ایالت خوزستان فعلی ملحق گردیدهاند و بعضی نیز جزئی از ایالات تازه تاسیس ساحلی شدهاند.

فارس که در تقسیمات استانی جدید ایران هیچ ارتباطی با خلیج فارس ندارد، در گذشته، ساحلی طولانی در حاشیه خلیج داشت که در بین سه کوره از پنج کوره این ایالت تقسیم می-گردید و غربیترین ناحیه ساحلی آن در کوره ارجان در مجاورت خوزستان واقع میشد. در شرق ارجان، کوره اردشیر خره، بیشترین ساحل را به خود اختصاص میداد. شرقیترین سواحل فارس از آن کوره دارابجرد بود که در مجاورت ایالت کرمان قرار داشت. در ادامه به ذکر بندرها و لنگرگاههای کورههای سه گانه مذکور خواهیم پرداخت.
بنادر کوره ارجان
ولایت ارجان، غربیترین ولایت فارس، با عبور رودخانه طاب (جراحی فعلی)، از ایالت خوزستان جدا میگردید] این رودخانه در نزدیکی رودخانه دیگری به نام زهره، به خلیج فارس می-ریخته است. در این کوره چند بندر و لنگرگاه مهم و معتبر وجود داشت که در ادامه به بررسی (بندر سینیز ) میپردازیم:شینیز
شینیز/ سینیز/ شنیز را عموماً از توابع ارجان دانستهاند. فقط ابن خردادبه و بلاذری آن را از متعلقات اردشیر خره شمردهاند و اغلب محل آن را بین مهروبان و جنابه ذکر کردهاند. تنها یاقوت در توصیف دریای فارس، آن را بین جنابه و بوشهر دانسته، بلافاصله بعد از نَجیرَم از آن نام میبرد.وی در فصل مربوط به جنابه میگوید که شینیز در جنوب جنابه قرار دارد. شاید اشتباه یاقوت ناشی از این بوده که اصطخری در وصف خلیج فارس، فقط مهروبان و جنابه را ذکر کرده است. بقایای این شهر بندری را میتوان در محل بندر دیلم کنونی یافت.شینیز به فاصله یک روز در جهت مشرق مهروبان واقع میشد و از آن تا جنابه دو روز راه بود که مسیر آن از شهرهای توز، خَشت و شاپور میگذشت.این شهر که بزرگتر از مهروبان دانسته شده تا دریا نیم فرسخ فاصله داشت و یک خلیج کوچک قابل کشتیرانی تا داخل شهر نفوذ میکرد. بازار شهر که مرکز تجارت و اقتصاد آن به شمار میرفت بزرگ و پررونق بود و از مسجد جامع فاصله داشت.

در بندر شینیز کالاهای متنوعی مبادله میگردید که شامل برخی محصولات محلی و کالاهای وارد شده از نواحی دیگر بود. از محصولات صادراتی این منطقه میتوان به کتان اشاره کرد که در همینجا کشت میگردید و در کارگاههای شهر بافته میشد. علاوه بر کارگاههای عادی که از آنها یاد شده یک کارگاه حکومتی هم در شهر فعالیت میکرد. ابن حوقل با ستودن جامههای دوخته شده در شینیز، این لباسها را بادوام، گرم و لطیف دانسته که بوی خوش را به خوبی به خود میگرفتند. کیفیت خوب این پارچهها موجب رقابت آنها با پارچههای پنبه-ای مصری که شهرت جهانی داشتند، میشد. همین امر باعث گردیده بود تا از مصرف پنبه-های وارداتی به این بندر کاسته شود و اغلب اهالی بندر، از محصولات داخلی استفاده کنند. از کالاهای صادراتی دیگر شینیز، روغن چراغ بود که در روستاهای آن تولید می-شد

در سال 321هـ ، با هجوم قرمطیان به شینیز، شماری از مردمش کشته شدند و شهر ویران گردید. این امر صدمه بزرگی به رونق این بندر وارد ساخ شینیز در راه مواصلاتی مهروبان به شاپور قرار داشت و به این ترتیب با بنادر مهم منطقه؛ یعنی مهروبان، جنابه و دیگر شهرهای بزرگ فارس، ارتباط یافت.

دکتر الله کرم لیراوی نویسنده  بزرگ تاریخ جنوب 

اولین نویسنده کتاب تاریخ بلوک  لیراوی و بندر دیلم 

 تحقیقات و‌مقالات و مصاحبه های رادیویی و تلویزیونی ایشان  در خصوص منطقه باعث شد رد پایی برای دیگران ایجاد شود.

سال  ۱۳۴۸  به راهنمایی یک معلم سپاه دانشی  فرهنگ عامه را جمع آوری می کرده  وبرای رادیو بوشهر می فرستاده و شبهای شنبه از رادیو پخش می شده 

و ۱۳۵۵ رسما عضو افتخاری واحد فرهنگ عامیانه صدا و سیمای آن زمان شد.

 دکتر لیراوی فقید .

درسال۱۳۶۸  اولین کتابش  را به نام 

️

دهستان من لیراوی » منتشر کرد. تا آنروز هیچ کتابی در مورد تاریخ لیراوی منتشر نشده بود. 

دومین کتاب را به نام گویش و ادبیات مردم شهرستان دیلم و لیراوی » رادرسال ۱۳۸۰ منتشر کردند.

البته چندین سال  قبل تحقیق وپژوهش اثرفوق را آغاز کرده بودند.؛

این کتاب را بسیاری از گویش شناسان ایران می شناختند ودرپی تهیه ی حداقل یک نسخه ازآن بوده اند؛

لازم به ذکر است ایشان  ۲۱ کتاب منتشر کرده و از هیچکس  در خواست کمک  مالی  نکرده بود  کتابهای   منتشر شده 

زنده یاد دکترالله کرم لیراوی 

----------️

۱) قصه های زیبای جنوب 

۲)۷۰ ورزش، بازی و سرگرمی -در فرهنگ بومی و سنتی

۳) هنرهای محلی، وسایل قدیمی، کارهای دستی  -در فرهنگ بومی و سنتی

۴) غذاها، شیرینی ها و پوشاک ها  -در فرهنگ بومی و سنتی

۵) گیاهان دارویی و خوراکی  -در فرهنگ بومی و سنتی

۶) ضرب المثل ها، چیستان ها، تکیه کلام ها  -در فرهنگ بومی و سنتی

۷) ۶۰ قصه، حکایت، متل  -در فرهنگ بومی و سنتی

۸) نوحه خوانی و نوحه سرایی  -در فرهنگ بومی و سنتی

۹) گویش و ادبیات، فرهنگ مردم دیلم و لیراوی

۱۰) شاهنامه سرایی و گامی در تاریخ معاصر  شهرستان دیلم

۱۱) نیکوکاران مدرسه دار

۱۲) کتابچه ی دهستان من لیراوی۱۳) قوانین و مقررات 

مدارس و مراکز خصوصی در ایران۱۴) حماسه عاشقانه، 

عارفانه فلکناز۱۵)فرهنگیاران و فرهنگ مردم۱۶) راهنمای 

جامع متون اسلامی

۱۷) پژوهش نگرش دختران دبیرستان به نوع پوشش »

۱۸)شاهنامه خوانی و شاهنامه سرایی

۱۹) هوش مهارت درمانیجلد یکم»

۲۰) روش مهارت درمانیجلد دوم »کتاب حاضر 

۲۱)شناختنامه شهرستان دیلم

و اخیرا در مورد طوایف بزرگ بلوک لیراوی و  

کاوی ها  تحقیقاتش را شروع کرده بوده.وچه نانوشته 

هایی که به درخواست  دوستان ونزدیکان قراربودبه 

رشته ی تحریردربیاوردکه آفتاب پرفروغش 

فرونشست تاجاودان بماند.

حسن خواجه گیری 

۱۴۰۰/۲/۹